भाजीपाला लागवडीसाठी कमी खर्चाचे पॉलिहाउस तंत्रज्ञान

नवी दिल्ली येथील भारतीय कृषी अभियांत्रिकी संस्थेतील आर. के. यादल, पी. कालिया, एच. चौधरी आणि झाकीर हुसैनाद, ब्रिहमदेव यांनी भाजीपाला पिकामध्ये वापरण्यायोग्य कमी खर्चाचे पॉलिहाउस स्ट्रक्चर उभारणीचे तंत्रज्ञान विकसित केले आहे. या तंत्रामध्ये बिगर हंगामातही भाज्यांचे उत्पादन घेता येते. त्याचप्रमाणे रोपवाटिकेसाठीही असे तंत्रज्ञान फायद्याचे ठरत असल्याचे दिसून आले आहे. उत्तर भारतामध्ये हिवाळ्यामध्ये प्रचंड थंडी पडत असल्याने टोमॅटो, ढोबळी मिरची, काकडी, घेवडा यांसारख्या पिकांचे उत्पादन घेण्यामध्ये अडचणी येतात. त्यामुळे उत्तम दर्जाचे उत्पादन घेण्यासाठी हरितगृह तंत्रज्ञान फायद्याचे ठरू शकते. मात्र, हरितगृह उभारणीचे पारंपरिक तंत्र हे अधिक महागडे असल्याने सामान्य शेतकऱ्यांना परवडत नाही. त्यासाठी रोपवाटिकांसाठी आणि कमी उंचीच्या पिकांसाठी कमी उंचीचे पॉलिहाउस उभारणीचे तंत्र विकसित करण्यात आले आहे. या तंत्राच्या हरितगृहामध्ये नोव्हेंबर २०१२-१३ मध्ये संस्थेच्या भाजीपाला उत्पादन विभागामध्ये चाचण्या घेण्यात आल्या. रोपवाटिकांसाठी छोटे हरितगृह हरितगृहामध्ये हिवाळ्यात बाह्य तापमानाच्या तुलनेमध्ये आतील तापमान ६ ते १० अंशाने अधिक ठेवता येते. डिसेंबर ते फेब्रुवारी या काळात वेगाने वाहणारे थंड वारे रोखले जाते. परिणामी बियांची रुजवण व वाढ चांगली होते. काही रोपवाटिकाधारक हरितगृहाचा वापर रोपांच्या निर्मितीसाठी करत असून, त्यातून चांगला फायदाही मिळतो. अशी केली उभारणी ः

५० वर्गमीटर आकाराच्या हरितगृहाच्या उभारणीचा खर्च साधारणपणे खालीलप्रमाणे ः

हरितगृहातील रोपवाटिकेचे अर्थशास्त्र हरितगृह आकार ः १० बाय ५ मीटर - ५० वर्गमीटर व उंची ७ फूट रोपे - पॉलिबॅग ८०००, प्रो ट्रेमध्ये ७००० - एकूण १५००० रोपे- किंमत २ रुपये प्रमाणे - ३०,००० रुपये हरितगृह उभारणी, पॉलिबॅग, प्रो ट्रे खर्च - १५५०० अधिक ५००० - २०,५०० रुपये

फायदा पहिल्या वर्षी (३०,००० -२०,५००) = ९५०० रुपये दुसऱ्या वर्षी (३०००० - ५०००) = २५००० रुपये तिसऱ्या वर्षी (३०००० - ६०००) = २४००० रुपये   तात्पुरत्या कमी उंचीच्या हरितगृहाची उभारणी पारंपरिक शेतीमध्ये घेवडा, राजगिरा यांसारखी पिके हिवाळ्यामध्ये चांगली वाढत नाहीत. या पिकांचे बिगरहंगामी उत्पादन घेण्यासाठी तात्पुरत्या स्वरुपाचे हरितगृह उभारण्याची कल्पना सूचली. नोव्हेंबरच्या दुसऱ्या पंधरवड्यामध्ये गादीवाफ्यावर या पिकांच्या बिया पेरण्यात आल्या. त्यानंतर या गादीवाफ्यावर कमी उंचीचा हरितगृह सांगाडा तयार करून, त्यावर पॉलिथीन आच्छादन करून हवाबंद केले. त्यामुळे पिकांसाठी संरक्षित वातावरण तयार झाले. बियांची चांगली रुजवण झाल्यानंतर तापमान नियंत्रणासाठी दुपारच्या वेळी या पॉलिहाऊसच्या दोन्ही बाजू उघडून ठेवल्या जात. पुन्हा संध्याकाळी तापमान योग्य ठेवण्यासाठी झाकून ठेवले जाई. अन्य सर्व व्यवस्थापन नेहमीप्रमाणे केले. फेब्रुवारी महिन्यामध्ये बाह्य तापमान चांगले असून, धुके कमी झाल्यानंतर पॉलिथीन फिल्म व सांगाडा काढून ठेवण्यात आला. अशा प्रकारे हे पॉलिहाऊस दरवर्षी तात्पुरत्या स्वरूपामध्ये उभे करता येते आणि काढता येते. यासाठी लागणारा खर्च खालीलप्रमाणे ः

(ही पॉलिहाउस संरचना तीन वर्षापर्यंत टिकते.) संरक्षित शेतीमध्ये बिगरहंगामी उत्पादनाचे तंत्र ः