जुलै ते सप्टेंबर या महिन्यांत पडणाऱ्या पावसाची तीव्रता खूप जास्त असते. त्यामुळे मातीची धूप मोठ्या प्रमाणावर होते. परिणामी मातीचा सुपीक थर नष्ट होतो. तसेच बेसुमार भूजल उपशामुळे पाण्याची पातळी कमी होऊन अवर्षणाची तीव्रता वाढली आहे.त्यामुळे सद्यस्थितीत जलसंधारणाच्या उपाययोजना करणे ही अत्यंत आवश्‍यक बाब ठरली आहे. जलसंधारणाच्या विविध पद्धतींवरून जलसंधारणाचे विविध उपचार आहेत. त्यामध्ये ओघळीवरील उपचार व क्षेत्रावरील उपचार या दोन उपचारांचा समावेश होतो.
पाणलोटातील जलसंधारणाचे उपचार ओघळ/ नाल्यावरील उपचार : याच्यामध्ये जैविक बांध, फांदी बांध, लहान माती बांध, अनघड दगडाचे बांध, गॅबियन बंधारा, भूमिगत बंधारा, माती नालाबांध, सिमेंट नालाबांध, शेततळे, पुनर्भरण चर, वळण बंधारा यांचा समावेश होतो. क्षेत्रावरील उपचार : याच्यामध्ये सलग समपातळी चर, डोंगर उतारावर समपातळी बांध घालणे, कंपार्टमेंट बंडिंग, ढाळीचे बांध यांचा समावेश होतो.
ओघळीवरील उपचार जैविक बांध पाणलोटाच्या वरील भागात ज्या ठिकाणी ओघळ तयार होते, असा ठिकाणी गवताच्या १ किंवा २ ओळी लावून जो बांध केला जातो, त्यास जैविक बांध म्हणतात. जागेची निवड : पाणलोटातील वरील भागात पाण्याच्या प्रवाहाने लहान लहान ओघळी बनतात. अशा सर्वसाधारण ३० सें.मी.पर्यंत खोलीच्या ओघळीवर जैविक बांध घालण्यात यावे.
मातीचे लहान बांध : ओघळीच्या रुंदीएवढ्या लांबीच्या ओघळीमध्ये मातीचा बांध घातला जातो त्यास अर्दन स्ट्रक्‍चर किंवा मातीचे लहान बांध असे म्हणतात.
जागेची निवड
अनघड दगडी बांध पाणलोटाच्या वरील व मधील भागातील ओघळीवर त्या क्षेत्रात जे दगड उपलब्ध आहेत, ते वापरून तयार केलेल्या बांधास अनघड दगडी बांध असे म्हणतात. जागेची निवड
गॅबियन (जाळी) बंधारा नाल्यामध्ये जाळीच्या वेष्टनात जो बांध घातला जातो, त्यास गॅबियन बंधारा असे म्हणतात. ज्या ठिकाणी नाल्याचा उतार ३ पेक्षा जास्त आहे, तसेच पर्जन्यमान जास्त असल्यामुळे लूज बोल्डर स्ट्रक्‍चर टिकू शकत नाही. अशा ठिकाणी गॅबियन बंधारा बांधतात. जागेची निवड
मातीनाला बांध नाला पात्रामध्ये मातीचा बांध घालून पाणीसाठा करणे, पाणी अडविणे, पाणी जिरविणे व जास्त झालेले पाणी चारीद्वारे सुरक्षित काढून देणे, अशा प्रकारच्या बांधास मातीनाला बांध म्हणतात. जागेची निवड
जलसंधारणाच्या उपचार पद्धतींची प्रमुख उद्दिष्टे
जलसंधारणाच्या पद्धती ठरविताना महत्त्वाच्या बाबी
जलसंधारण उपचारांचे फायदे
संपर्क : अतुल अत्रे, ९८६०५९३८३६, (डॉ. अण्णासाहेब शिंदे कृषी अभियांत्रिकी व तंत्रज्ञान महाविद्यालय महात्मा फुले कृषी विद्यापीठ, राहुरी, जि. नगर)
Read the Latest Agriculture News in Marathi & Watch Agriculture videos on Agrowon. Get the Latest Farming Updates on Market Intelligence, Market updates, Bazar Bhav, Animal Care, Weather Updates and Farmer Success Stories in Marathi.
ताज्या कृषी घडामोडींसाठी फेसबुक, ट्विटर, इन्स्टाग्राम , टेलिग्रामवर आणि व्हॉट्सॲप आम्हाला फॉलो करा. तसेच, ॲग्रोवनच्या यूट्यूब चॅनेलला आजच सबस्क्राइब करा.