मशागतीद्वारे मातीचे व्यवस्थापन

मशागतीचे अनेक फायदे असले तरी गेल्या शतकामध्ये त्याचा अतिरेक होत गेला. जसजशी मोठी, ताकदवान यंत्रे उपलब्ध होत गेली, तसा मानवाचा मातीच्या उलथापालथीचा वेग वाढला. त्याचा फटका सुपीकतेला पर्यायाने पिकांच्या उत्पादनवाढीला बसला. यांत्रिक मशागत आणि शून्य मशागत या सध्या प्रचलित असलेल्या दोन्ही विचारसरणीविषयी थोडक्यात माहिती घेऊ.

पीक उत्पादनासाठी जमिनीची मशागत केली जाते. मशागतीच्या अनेक पद्धती आहेत. त्यात उदा. बीजरोपणासाठी छोटी छोटी छिद्रे तयार करणे, टोकणी, हाताने लागवड अशा अत्यंत सोप्या पद्धतीपासून यंत्राद्वारे क्लिष्ट अशा पद्धतीचा समावेश होतो.

शेतीच्या सुरवातीपासूनच माणसाने बीजरोपणासाठी हातापासून ते उपलब्ध साधनांचा वापर केला आहे. त्यातील कौशल्ये हळूहळू विकसित होत गेली. अठराव्या व एकोणिसाव्या शतकात अधिक ताकदवान यंत्रे उपलब्ध झाल्याने जमिनीत अधिक खोलपर्यंत उलाढाल शक्य झाली. काम सोपे व कष्ट कमी झाल्याने या पद्धती जगभर स्वीकारल्या गेल्या. मात्र, याचे दुष्परिणामही त्याच काळात दिसून येऊ लागले. अठराव्या शतकाची अखेर ते एकोणिसाव्या शतकाची सुरवात या काळात युरोप अमेरिकेत अनेक धुळीची वादळे उठली. त्याचे मूळ अन्य कारणांइतकेच मशागतीच्या बदललेल्या पद्धतीत असल्याचे दिसून आले. गेल्या दोन दशकापासून जगभरात किमान मशागत ते शून्य मशागत तंत्रापर्यंतचा प्रवास झाला आहे. वास्तविकत: हे जुनेच तंत्र आहे. मात्र, मध्यंतरी यंत्राच्या वाढत्या सुधारणांमुळे जमिनीची उलथापालथ करण्याची क्षमता वाढली. परिणामी जमिनीच्या सुपीक थरांचा विचार न करता जमिनीची खोल मशागत, सपाटीकरण यांनी वेग घेतला. त्याचा सर्वाधिक फटका जमीन सुपीकतेला बसला. जमिनीतील सेंद्रिय पदार्थांचे ऑक्सिडेशन होत गेल्याने जमिनीची उत्पादनक्षमता घटत गेली आहे. जगभरात आज पारंपरिक मशागत पद्धती आणि शून्य मशागत या दोन्ही विचारसरणीचे पुरस्कर्ते आणि विरोधक आहेत. मशागतीच्या दृष्टीने सकारात्मक असलेल्या गटांच्या दृष्टीने खालील फायदे महत्त्वाचे ठरतात.

  मशागतीचे फायदे

संवर्धित शेती : येत्या दशकात भारतासह जगभरात कमीत कमी मशागत किंवा शून्य मशागत तंत्राचा अवलंब क्रांतिकारक बदलासाठी कारणीभूत ठरू शकेल. त्यातून यंत्राद्वारे जमिनीवर पडणारा दबाव कमी होईल. जमिनीवर कायमस्वरूपी वनस्पतींचे आच्छादन ठेवल्याने जमिनीचे आरोग्य अबाधित राहण्यास मदत होईल. यांत्रिक मशागत व मशागतरहित शेतीसंदर्भात लुधियाना (पंजाब) येथील बोरलॉग इन्स्टिट्यूट ऑफ साऊथ एशिया येथे प्रयोग सुरू आहेत. नोव्हेंबर २०१७ मध्ये त्यातील बारकावे प्रत्यक्ष अभ्यासण्याचा योग आला. त्यातून संवर्धित शेतीचे महत्त्व, गरज आणि आवश्यकता अधोरेखित होत आहे. त्याविषयी पुढील भागामध्ये पाहू.

संपर्क :  डॉ. मेहराज शेख, ९९७०३८७२०४ (मृदशास्त्रज्ञ, मृदशास्त्रज्ञ पथक, परभणी)