क्षारयुक्त जमिनीच्या शास्त्रीय सुधारणेमुळे पीक उत्पादनात १० ते ५० टक्के वाढ

जमिनीमध्ये क्षारांचे प्रमाण वाढत जाऊन त्या खराब होण्याचे प्रमाण जगभरामध्ये सर्वत्र वाढत आहे. त्याचा मोठा फटका दुष्काळी आणि अर्ध दुष्काळी प्रदेशातील कृषी उत्पादकतेला बसणार आहे. भारतामध्येही सुमारे ६.७३ दशलक्ष हेक्टर जमिनी क्षारपड असून, देशाच्या एकूण जमिनीच्या तुलनेमध्ये हे प्रमाण २.१ टक्के होते. त्यातील २.८ दशलक्ष हेक्टर जमिनीमध्ये सोडियमचे प्रमाण अधिक आहे. अशा जमिनी प्रामुख्याने गंगेच्या खोऱ्यातील पट्ट्यात आढळतात. भारतामध्ये अल्पभूधारक शेतकऱ्यांचे प्रमाण अधिक असून, या पट्ट्यातही आपल्या छोट्याशा शेतामध्ये कुटुंबाचा उदरनिर्वाह चालवण्याचा प्रयत्न त्यांना करावा लागतो.

उत्तर प्रदेश येथील हरदोई जिल्ह्यातील संताराहा हे गाव समुद्रसपाटीपासून १३९ मीटर उंचीवर आहे. येथील जमिनीमध्ये सोडियम क्षारांचे प्रमाण अधिक असून, पिकांची उत्पादकता अत्यंत कमी आहे. प्रतिकुटुंब जमीनधारणा ही ०.६२ हेक्टर इतकी अल्प असून, येथील बहुतांश शेतकरी अल्पभूधारक गटामध्ये मोडतात. त्यातील ६८ टक्के कुटुंबे ही उदरनिर्वाहासाठी पूर्णपणे शेतीवरच अवलंबून आहेत. या गावाची निवड भारतीय कृषी संशोधन परिषदेच्या करनाल येथील केंद्रीय मृदा क्षारता संशोधन संस्थेने जमीन सुधारणेच्या प्रकल्पासाठी केली. सातत्यपूर्ण आणि शास्त्रीय उपाययोजना राबवण्यासाठी आवश्यक असलेला  गावकऱ्यांचा सक्रिय सहभाग त्यांच्याशी चर्चा करून मिळवण्यात आला. येथील कुटुंबाचे व जमिनीचे सर्वेक्षण करण्यात आले. त्यानंतर एप्रिल २०११ मध्ये जमिनीच्या सुधारणा कार्यक्रमाला सुरवात झाली. त्यासाठी संपूर्ण शास्त्रीय पद्धतीचा अवलंब करण्यात आला. त्यात जिप्सम, प्रेसमड घटकांचा वापर करण्यासोबतच सोडियम सहनशील पीक जातींची लागवड यांचा समावेश असतो.

निष्कर्ष

जमिनीच्या सुधारणेपूर्वी आणि नंतर मिळालेले भात आणि गहू पिकाचे सरासरी उत्पादन (टन प्रतिहेक्टर)

जमीन सुधारणेच्या पहिल्या वर्षी केवळ अल्प सोडिअम असलेल्या जमिनीमध्ये चांगले परिणाम दिसते. सोडिअमचे प्रमाण अधिक असलेल्या जमिनीमध्ये निव्वळ उत्पन्न अद्यापही ऋण होते. कारण, जमीन सुधारणेसाठी झालेला खर्च २०११-१२ या आर्थिक वर्षात धरण्यात आला.   २०१२-१३ मध्ये उत्पन्नामध्ये लक्षणीय वाढ झाल्याचे आढळले. २०१३-१४ मध्ये निव्वळ उत्पन्नामध्ये वाढ नोंदविण्यात आली.