वनक्षेत्राने वेढलेल्या भागामध्ये फुलपाखरांची जैवविविधता अधिक

कृषी क्षेत्रानजीक वनक्षेत्र असलेल्या परिसरामध्ये परागीकरण करणाऱ्या फुलपाखरांच्या प्रजाती चांगल्याप्रकारे वाढत असल्याचे स्वीडन येथील संशोधनामध्ये दिसून आले आहे. लिंकोपिंग विद्यापीठ आणि उप्पाला येथील स्वीडिश कृषी शास्त्र विद्यापीठातील संशोधकांनी फुलपाखरांच्या ३२ हजार प्रजातींच्या अभ्यासातून हे निष्कर्ष काढले आहेत. यातून जैवविविधतेच्या दृष्टीने शेती आणि वन यांचे संतुलन ठेवत नियोजन करणे शक्य होऊ शकते. हे संशोधन ‘जर्नल लॅण्डस्केप इकॉलॉजी’मध्ये प्रकाशित करण्यात आले आहे. स्वीडनमध्ये अर्धनैसर्गिक गवताळ प्रदेशामध्ये वनस्पती आणि फुलपाखरांची जैवविविधता मोठी होती. मात्र, गेल्या १०० वर्षांमध्ये त्यातील ९० टक्के घट झाली. अगदी काही भागांमध्ये त्यांची योग्य प्रकारे जपणूक झाली. उर्वरित भागांमध्ये फुलपाखरांच्या अनेक प्रजातींचे प्रमाण कमी झाले किंवा त्या लुप्त झाल्या. दक्षिण स्वीडन येथील वनांची हानी आणि कृषी क्षेत्राची वाढ या पार्श्वभूमीचा फुलपाखरांवर होणारा परिणामांचा अभ्यास लिंकोपिंग विद्यापीठ आणि उप्पाला येथील स्वीडिश कृषी शास्त्र विद्यापीठातील संशोधकांनी अभ्यास केला. त्यांना ७७ प्रजातींची सुमारे ३२ हजार फुलपाखरे आढळली. त्याविषयी माहिती देताना कार्ल ओलोफ बर्गमान यांनी सांगितले, की अर्धनैसर्गिक गवताळ प्रदेशांतील प्रजातींची समृद्धता लक्षात घेण्याजोगी असून, त्यावर गवताळ प्रदेशाच्या गुणधर्मांइतकेच अन्य घटकांचेही परिणाम होत असल्याचे दिसून आले. फुलपाखरांसाठी आजूबाजूंची हिरवळही महत्त्वाची असते. जर असे गवताळ प्रदेश नुसतेच मोठ्या कृषीक्षेत्राजवळ असेल, तर तेथील फुलपाखरांची संख्या कमी असल्याचे दिसून आले आहे. परिसराचा परिणाम ः आजूबाजूला १० ते २० किलोमीटर अंतराच्या परिसरामध्ये मोठी गवताळ क्षेत्रे असल्यास अशा भागांमध्ये फुलपाखरांच्या प्रजातींची संख्या अधिक आढळली. त्यातच गवताळ प्रदेश जंगलानी वेढलेले असेल, तर प्रजातींचे प्रमाण आणखी अधिक आढळली. या जंगलांच्या कडा, वनक्षेत्रे, वनपट्टे यांसह स्वच्छ केलेले काही भाग यात फुलपाखरांचा रहिवास असल्याचे दिसून येते. या सोबत अर्धनैसर्गिक गवताळ प्रदेश असल्यास फुलपाखरांच्या संख्येत वाढ आढळली. आजूबाजूच्या प्रदेशासाठी वेगवेगळ्या प्रजाती हा वेगवेगळा प्रतिसाद देतात. काही प्रजाती एकदम जवळ असलेल्या प्रजातीविषयी अत्यंत संवेदनशील होत्या, तर काहींवर आजूबाजूच्या एकूण परिसराचा विशेषतः अर्धनैसर्गिक गवताळ प्रदेश दूर असण्याच्या स्थितीचा अधिक परिणाम होतो.

दक्षिण स्वीडन येथील जैवविविधतेने भरपूर अशा परिसरामध्ये अद्यापही अनेक अर्धगवताळ प्रदेश शिल्लक आहेत. विशेषतः पूर्वेतील स्वीडनमध्ये ही ओस्टेर्गोटलॅँडच्या काही भागांमध्ये मोठे क्षेत्र त्याखाली आहे. अशा प्रक्षेत्रांचे संवर्धन केले पाहिजे. हे संशोधन फुलपाखरांसह अन्य परागवाहकांच्या संवर्धनासाठी उपयुक्त ठरणार आहे. शेवटी परागीकरणाचा फायदा हा कृषीक्षेत्रालाही होणार आहे. - कार्ल ओलोफ बर्गमान.