पाणथळ चोपण जमिनीच्या वापराच्या दृष्टीने नीरा (जि. पुणे) येथील पंडित चव्हाण यांनी सुरू केलेल्या मत्स्य व कोळंबीपालनात यश, अपयश दोन्ही चाखले. मात्र त्यातही न डगमगता राज्यातील पहिला परवानाधारक गिफ्ट तिलापिया माशांचा फार्म त्यांनी उभारला. आपल्या प्रत्येक अपयशातून शिकत अर्थशिस्तीचा अवलंब केल्याने सर्वाधिक उत्पादन व उत्पन्न घेण्याचा मानही मिळविला. पुणे जिल्ह्यातील नीरा (ता. पुरंदर) येथील पंडित जगदेवराव चव्हाण (वय ४८ वर्षे) यांच्याकडे वडिलोपार्जित २० एकर शेती आहे. नीरा नदीच्या परिसरात व येथून दोन कॅनॉल जात असल्याने जमीन पूर्णपणे चोपण आहे. परिणामी, कोणत्याही पिकाचे उत्पादन चांगले येत नाही. सातत्याने येणाऱ्या या अडचणीमुळे १९९२ दरम्यान ही जमीन विकण्याचा विचार घरामध्ये सुरू झाला. त्या वर्षी पावसाळ्यात एका शेतामध्ये पाणी साचून राहिले होते. ते पाहताच त्या वेळी मत्स्यशेती करण्याचा विचार पंडितरावांच्या मनात आला. त्यांचे शिक्षण एम. एस्सी (रसायनशास्त्र) असून, तेव्हा ते एका कंपनीत नोकरी करत होते. नोकरी करता करता त्यांनी रोहू, मृगळ आणि कटला या जातींचे पालन सुरू केले. पहिल्या वर्षी त्यांना एक टन मत्स्य उत्पादन मिळाले. त्यातून खर्च वजा जाता २० हजार रुपये मिळाले. ज्या जमिनीतून काही उत्पन्न नव्हते, त्यातून उत्पन्न सुरू झाले. मग त्यांची रुची वाढली. हळूहळू मत्स्यशेतीमध्ये वाढ करत गेले. पंडितराव हे शास्त्राचे विद्यार्थी असल्याने शास्त्रीय पद्धतीचा अवलंब मत्स्यशेतीमध्ये करू लागले.
कोळंबी उत्पादनाचा ध्यास, अपयश आणि उभारी अभ्यास करताना कोळंबीविषयी समजले. त्यातून १९९६ मध्ये सहा लाख रुपये खर्च करून गोड्या पाण्यातील कोळंबी उत्पादनाचा अत्याधुनिक प्लांट उभा केला. त्यामध्ये अगदी प्रयोगशाळेपासून सर्व गोष्टींचा समावेश होता. प्रत्येक गोष्टी एमपीडा संस्थेच्या निकषाप्रमाणे करण्यात आली. मत्स्यशेती आणि स्वतःचा व्यवसाय यांचा ध्यास वाढल्याने १९९८ मध्ये नोकरीच्या बंधनातून मुक्त होण्याचा निर्णय घेतला. पाच एकरांपर्यंत तळे करण्यात आले. मात्र कोळंबीच्या व्यवसायातील अडचणी वाढत गेल्या. विजयवाडा (आंध्र प्रदेश) येथून कोळंबी बीज आणताना त्याचा खर्च, लागणारा वेळ आणि अन्य अनेक कारणांमुळे मरतुकीचे प्रमाण वाढत होते. प्रत्येक बॅचमध्ये झालेल्या चुकांची दुरुस्ती करून पुढील बॅच घेत गेले. मात्र अपेक्षित उत्पादन मिळत नव्हते. २००३ पर्यंत या साऱ्या प्रक्रियेत व्यवस्थापन खर्च सुरू होताच. त्यांच्यावर कर्ज १६ लाख रुपये होते. त्यावरील व्याज वगैरे वाढत २००६ पर्यंत ३० लाखांपर्यंत पोचले. पूर्ण कर्जबाजारी स्थितीत यश कोणत्याही बाजूने दिसत नव्हते. बाजारातील पत घसरलेली. जमिनीचा लिलाव होण्याची वेळ आलेली. मनात नकारात्मक विचार सुरू होते. मात्र पूर्वीच्या कंपनीतील वरिष्ठांनी काही कामे दिल्याने कसाबसा तग धरता आला. त्या टप्प्यातून बाहेर पडल्याचे पंडितराव सांगतात. पण मत्स्यशेतीमध्ये यश मिळविण्याचे ध्येय मनात होतेच. मत्स्यशेतीमध्ये नवीन काही करण्याचा विचारही सुटत नव्हता. त्यातून विजयवाडा येथे गिफ्ट तिलापियाचे पाच दिवसांचे प्रशिक्षण घेतले. त्याचा परवाना काढला. त्यासाठी पुणे विभागाचे तत्कालीन सहायक आयुक्त विजय शिखरे यांचे मार्गदर्शन, प्रोत्साहन आणि मदत मिळाली. त्यातून २०१४ मध्ये त्यांचा गिफ्ट तिलापियाचा महाराष्ट्रातील पहिला फार्म उभा झाला. GIFT (जेनेटकली इंप्रूव्हड फार्म्ड) तिलापिया जुनकीय सुधारित पालनयोग्य तिलापिया जातीला गिफ्ट किंवा सुपर तिलापिया असेही म्हणतात. नाईल तिलापिया (शा. नाव - Oreochromis niloticus) माशाच्या जातीपासून निवड पैदास पद्धतीने गिफ्ट तिलापिया मासा विकसित केला आहे. या जातीची वैशिष्ट्ये ः
परवान्यासाठी महत्त्वाच्या अटी
पंडितरावांनी मिळविले यश पंडित चव्हाण यांनी २०१४ पासून गिफ्ट तिलापिया या माशाची शेती सुरू केली. एकरी साडेदहा टन एवढे विक्रमी उत्पादन ८ महिन्यांत घेतले. आता त्यांच्याकडे तीन एकर तळ्यामध्ये गिफ्ट तिलापियाचे पालन केले जाते.
उत्पादन खर्चातील बचत म्हणजेच वाढीव नफा
पंडितराव चव्हाण यांच्या सघन गिफ्ट तिलापिया मत्स्यशेतीचे अर्थशास्त्र
गिफ्ट तिलापिया खर्च व उत्पन्न (१ एकर तलावासाठी, रुपये) अ) स्थिर खर्च
ब) स्थिर खर्चावरील व्याज - २१ हजार (अ) अधिक (ब) - २.३१ लाख
(क) चालू खर्च
ड) एकूण (अ अधिक ब अधिक क) ८.०५ लाख इ) माशांच्या विक्रीतून येणारे उत्पन्न (१०,००० किलो, १२० रु. प्रति किलो दर) - १२ लाख संपर्क ः पंडित चव्हाण, ९८६०८१२८०० (लेखक मत्स्य महाविद्यालय, शिरगाव, रत्नागिरी येथील निवृत्त सहयोगी अधिष्ठाता आहेत.)
Read the Latest Agriculture News in Marathi & Watch Agriculture videos on Agrowon. Get the Latest Farming Updates on Market Intelligence, Market updates, Bazar Bhav, Animal Care, Weather Updates and Farmer Success Stories in Marathi.
ताज्या कृषी घडामोडींसाठी फेसबुक, ट्विटर, इन्स्टाग्राम , टेलिग्रामवर आणि व्हॉट्सॲप आम्हाला फॉलो करा. तसेच, ॲग्रोवनच्या यूट्यूब चॅनेलला आजच सबस्क्राइब करा.