दूध गुणवत्तावाढीसाठी सुप्त कासदाह टाळा

दुधाळ जनावरांमध्ये साधारणपणे १० ते १२ टक्के या प्रमाणात दृश्य कासदाह आणि ५६ टक्‍क्यांच्या प्रमाणात सुप्त कासदाह आढळून येतो. या आजाराने बाधित गायींकडून दुधाळ जनावरांमध्ये जिवाणूंचा संसर्ग होऊन कळपामध्ये आजाराचे प्रमाण वाढू शकते. हे लक्षात घेऊन उपाययोजना कराव्यात.

 कासदाह आजारामुळे दुभत्या जनावरांची कास व सड यांना सूज येते, खराब दूध येणे (जास्त पातळ किंवा गाठीमिश्रित) व बाधित सडातून दूध उत्पादन घटणे किंवा बंद होणे ही प्रमुख लक्षणे आढळून येतात. हा आजार प्रामुख्याने दोन प्रकारांमध्ये आढळून येतो. दृश्य (क्लिनिकल) कासदाह या प्रकारामध्ये कास व दुधातील बदलांवरून कासदाह हा आजार ओळखू शकतो. दुसरा प्रकार हा सुप्त कासदाह होय. यामध्ये आजाराची लक्षणे कास किंवा दुधात डोळ्याने दिसतील असे बदल दिसत नाहीत. याउलट दूध उत्पादन घटणे किंवा दुधाची प्रत खालावणे ही प्रमुख लक्षणे असतात. आजाराचे निदान करणे पशुपालकांना शक्य होत नाही. दुधाळ जनावरांमध्ये साधारणपणे १० ते १२ टक्के या प्रमाणात दृश्य (क्लिनिकल) कासदाह आणि ५६ टक्‍क्यांच्या प्रमाणात सुप्त कासदाह आढळून येतो. सुप्त कासदाह या प्रकारामध्ये प्रामुख्याने दूध उत्पादन कमी होते, दुधातील स्निग्ध (फॅट) व एकूण घन घटक (एस. एन. एफ.) यांचे प्रमाण २५ टक्‍क्यांनी घटते, लॅक्टोज प्रमाण १६ टक्‍क्यांनी घटते, प्रथिनांचे प्रमाण ६ टक्‍क्यांनी घटते. त्यामुळे दुधाची प्रत घटून प्रती लिटर दर कमी मिळतो. त्याचप्रमाणे खराब दूध फेकून देणे, प्रतिजैविक अंश, सडामध्ये कायमचे व्यंग येऊन दूधउत्पादन थांबणे व अति तीव्र कासदाह असताना जनावर दगावणे हे सर्व घटक आर्थिक नुकसानास कारणीभूत ठरतात. या आजाराने बाधित गायींकडून दुधाळ जनावरांमध्ये जिवाणूंचा संसर्ग होऊन कळपामध्ये आजाराचे प्रमाण वाढू शकते. सुप्त कासदाह आजाराच्या उपचाराला मर्यादा आहेत तसेच प्रतिजैविक अंश दुधात येण्याची शक्यता या सर्व गोष्टी अडसर ठरतात.

 उपाययोजना कासेची निगा, योग्य दोहन पद्धतीचा अवलंब: दूध दोहना अगोदर सड व कास किमान ३० सेकंद निर्जंतुक करून (टीट डीप) टॉवेलने कोरडे केल्यास कासदाह निर्माण करणाऱ्या जिवाणूंचा उपद्रव कमी करता येतो. दुधाच्या पहिल्या ४ ते ५ धारांमध्ये जीवाणूचे जास्त प्रमाण असल्यामुळे ते काढून फेकावे. दूध काढणाऱ्या व्यक्तीच्या हाताची नखे व्यवस्थित कापलेली छोटी असावीत. हाताची स्वच्छता राखावी. हाताने दूध काढावयाचे झाल्यास पूर्ण हात पद्धतीचा अवलंब उपयुक्त ठरतो कारण या पद्धतीत वासरे ज्याप्रमाणे दूध पितात त्यापद्धतीने दोहन केले जाते. त्यामुळे दूध श्रवण्याची नैसर्गिक प्रक्रिया उत्तेजित होते. ३) दूध दोहनाची प्रक्रिया पूर्ण झाल्यानंतर सडाचे निर्जंतुकीकरण करावे. या निर्जंतुकीकरणामुळे सडाची त्वचा निरोगी ठेवण्यास मदत होते तसेच बाधित गायीपासून निरोगी गायीच्या सडांवर होणारा जीवाणू संसर्ग नियंत्रणात ठेवता येतो. सडामध्ये नवीन होणाऱ्या ५० ते ६५ टक्के संसर्गाला अशा निर्जंतुकीकरणामुळे आळा घालता येतो.

दूध काढणी यंत्राची निगा व व्यवस्थापन दूध काढण्यासाठी यंत्राचा वापर केल्यास कासदाह आजारास आटोक्यात ठेवणे शक्य होते त्यामुळे यंत्र वापरणे उपयुक्त ठरते. यंत्राची वर्षातून किमान २ ते ३ वेळा देखरेख करावी. यंत्राच्या रबरी भागाची नियमित तपासणी करावी. सडांना होणारी इजा टाळण्यासाठी त्राने जास्त प्रमणात दूध काढणे टाळावे. त्राची स्वच्छता ही काटेकोरपणे ठेवावी जेणेकरून जीवाणूसंसर्ग टाळता येईल.

 दुधातून आटलेल्या जनावरांचे व्यवस्थापन व उपचार

  दुभत्या जनावरांमधील कासदाहाचा योग्य उपचार

गोठ्याची स्वच्छता

कासेचे आरोग्य स्वच्छतेबरोबर दुधाळ जनावरांच्या कासेचे आरोग्यही कासदाह आजाराच्या प्रतिबंधासाठी महत्त्वाचा घटक आहे.   विल्यानंतर सुरवातीच्या काळामधील आहारातील पोषणघटकांचा महत्त्वाचा वाटा असतो. जस्त, तांबे, सेलेनियम, जीवनसत्व अ व इ इत्यादी सूक्ष्म पोषणद्रव्ये कासेची प्रतिकारशक्ती वाढविण्यासाठी उपयुक्त ठरतात. त्यामुळे विल्यानंतर सुरवातीच्या काळामध्ये दूधउत्पादन व्यवस्थित टिकवित कासदाह आजारास प्रतिबंध घालण्यासाठी दुभत्या जनावरांच्या आहारात ऊर्जा, प्रथिने व खनिजक्षार व सूक्ष्म पोषणद्रव्ये योग्य प्रमाणात पुरविणे अत्यंत गरजेचे आहे.

टीट डीपिंग

ः डॉ. अनिल भिकाने ९४२०२१४४५३ (पशुवैद्यक व पशुविज्ञान महाविद्यालय, उदगीर, जि. लातूर)