मखना लाह्यानिर्मिती प्रक्रियेचे केले यांत्रिकीकरण

बिहारसह पू्र्वेकडील राज्यांमध्ये तलावामध्ये मखनाची लागवड करून, त्याच्या बियांपासून लाह्या बनविण्याचा उद्योग पसरलेला आहे. या लाह्या बनवण्याच्या पारंपरिक उद्योगामध्ये २ ते ३ दिवस आणि कुशल मजुरांची आवश्यकता असे. लुधियाना येथील काढणीपश्चात अभियांत्रिकी आणि तंत्रज्ञान संस्थेने मखना काढणीनंतर मळणी, प्रतवारी आणि लाह्या बनविणे या प्रक्रियेसाठी यंत्रे निर्माण केली आहेत. त्यामुळे वेळ वाचण्यासोबतच मखना लाह्यांचा दर्जा सुधारण्यास मदत झाली आहे. गोर्गोन नट किंवा मखना हे पाण्यात वाढणाऱ्या वनस्पतीचे बी आहे. तळ्यामध्ये त्याची लागवड बिहार, आसाम, पश्चिम बंगाल, त्रिपुरा आणि ओडिशा या राज्यामध्ये होते. एकट्या बिहारमध्ये १५ हजार हेक्टर तलावांमध्ये त्याचे उत्पादन घेतले जाते. या मखना उत्पादन, काढणी, लाह्या करणे आणि विक्री अशा व्यवसायामध्ये सुमारे ५ लाख लोकांना रोजगार मिळाला आहे. ७५०० ते १० हजार टन मखना लाह्या बिहारमध्ये दरवर्षी विकल्या जातात. मखना बिया भाजून, त्यापासून लाह्या तयार केल्या जातात. या लाह्या अत्यंत पोषक असून, भारतासह जगभरामध्ये गोर्गोन नट ड्रायफ्रूट म्हणून लोकप्रिय आहेत. या व्यावसायिकरीत्या मखना या नावाने ओखळल्या जातात. मखना बियांचा वापर विविध धार्मिक प्रथांमध्ये किंवा भाज्या, गोड पदार्थ, विविध खिरींमध्ये केला जातो. वेळखाऊ पारंपरिक प्रक्रिया ः मखनाच्या लाह्या तयार करण्याची प्रक्रिया ही अधिक मजूर लागणारी, वेळखाऊ आणि त्रासदायक आहे. या तीनस्तरीय प्रक्रियेमध्ये बिया मातीच्या किंवा बिडाच्या कढईमध्ये भाजल्या जातात. त्याचे तापमान २५० ते ३२० अंश सेल्सिअस इतके उच्च ठेवावे लागते. दोन ते तीन दिवस सामान्य तापमानाला ठेवून पुन्हा एकदा भाजल्या जातात. आणि मॅलेटच्या साह्याने उष्णतेमध्ये दाबल्याने त्याच्या लाह्या तयार होतात. ही मॅलेटिंगच्या प्रक्रियेसाठी अधिक कौशल्याची गरज असते. कमी किंवा जास्त दाबले गेल्यास मखनाचा दर्जा खराब होतो. भारतीय कृषी संशोधन संस्थेच्या लुधियाना येथील केंद्रीय काढणीपश्चात अभियांत्रिकी आणि तंत्रज्ञान संस्थेतील (सिफेट) संशोधकांनी मळणी, स्वच्छता, बियांची प्रतवारी, वाळवणे, भाजणे, लाह्या तयार करणे या सर्व कामांसाठी खास यंत्रे विकसित केली आहेत. या यंत्रामुळे मखना काढणी आणि त्यांनंतरच्या प्रक्रिया सोप्या आणि सुलभ होण्यास मदत होत आहे. यातून मखना स्थानिक बाजारपेठेसह निर्यातीसाठीचा उच्च दर्जा राखणे शक्य होते. यंत्र आणि त्याची वैशिष्ट्ये ः

यंत्रनिर्मितीसाठी व्यावसायिक करार ः

उद्योजकता आणि रोजगाराला चालना ः