शाश्वत शेतीसाठी ‘अधिक ज्ञान प्रति हेक्टर’

पर्यावरण टिकवून ठेवतानाच शेती शाश्वत करणे अत्यावश्यक ठरत आहे. कृषी निविष्ठांचा वापर करताना नावीन्यपूर्णता, कार्यक्षमता यासोबतच शाश्वतता आणि पर्यावरणपूरक विचार आवश्यक आहे. किमान निविष्ठांतून अधिक उत्पादकता मिळविण्यासाठी ‘अधिक ज्ञान प्रति हेक्टर’ हे तत्त्वही रुजविणे आवश्यक आहे. हरितक्रांतीच्या कालखंडात कृषी उत्पादनवाढीचे प्रमुख साधन हे तंत्रज्ञान होते. मात्र, गेल्या एक-दोन दशकांमध्ये प्रमुख पिके व पशुधनाची उत्पादकता वाढीचे दर स्थिर आहेत किंवा कमी होण्यास सुरुवात झाली आहे. वाढत्या लोकसंख्येची अपेक्षित अन्नधान्य मागणी पूर्ण करण्यासाठी हा पीक उत्पादकता वाढीचा दर पुरेसा ठरणार नाही. कृषी आणि अन्न उत्पादनातील भविष्यातील वाढ सध्या लागवडीखाली असलेल्या शेतजमिनीच्या सधनतेतून किंवा सुपीकतेतून आली पाहिजे. शेती अधिक उत्पादक करण्यासाठी रासायनिक खते, कीटकनाशके, शेती यंत्रे/अवजारे आणि इतर सामग्री याचा प्रति हेक्टरी अधिक वापर केला पाहिजे, हा समज खोलवर रुजला आहे. मात्र, अशा घटकांच्या अतिरेकी वापरामुळे पर्यावरणीय दुष्परिणाम वाढले. जमीन, पाणी व ऊर्जा यांसारखी प्रमुख नैसर्गिक संसाधने आहे तितकीच राहणार आहेत. उलट वाढत्या संख्येवर त्यांचे प्रमाण कमी होत जाणार आहेत. सोबतच वातावरणातील अवकाळी पाऊस, अतिवृष्टी, ढगफुटी, दुष्काळ, गारपीट यांचे प्रमाण व वारंवारता वाढत आहे. या दोन्हीचा मेळ घालून शेतीचे उत्पादन कसे वाढवता येईल, हा आपल्या अभ्यासाचा विषय असला पाहिजे. त्यासाठी पारंपरिक घटकांऐवजी शाश्वतता आणणाऱ्या घटकांचा वापर करण्याची आवश्यकता आहे. शाश्वत म्हणजे कायमस्वरूपी किंवा दीर्घकाळ. दुर्मीळ निविष्ठांचा वापर करताना पारंपरिक विचारांनी चालणे परवडणारे नाही. त्यासाठी नावीन्यपूर्ण कल्पना वापरल्या तरच त्या दीर्घकाळ पुरतील. याला शाश्वत सधनता म्हणता येईल. एकाच वेळी शेतीची उत्पादकता वाढवणे आणि पर्यावरणीय परिणाम अत्यल्प ठेवणे ही जुळी प्रक्रिया राबवावी लागेल. त्याच्या प्रत्यक्ष कृतीसाठी पूर्वीच्या निविष्ठा प्रति हेक्टर तत्त्वाऐवजी अधिक ज्ञान प्रति हेक्टर हे तत्त्व अवलंबणे गरजेचे आहे.

हे कसे करता येईल, ते उदाहरणातून पाहू.

1. शेतीमध्ये शाश्वतता आणण्यासाठी विविध पर्याय एकत्रित आणणे.
2. शाश्वत सधनतेचा निर्देशक विकसित करणे.
3. शाश्वत सधनता वाढविण्यासाठी धोरणात्मक प्रयत्न करणे.
4. कृषी ज्ञानावर आधारीत अर्थव्यवस्थेची निर्मिती करणे.

डॉ. गोविंद जाधव, ९८९०९५४२३१ (माजी संचालक, विस्तार शिक्षण, वसंतराव नाईक मराठवाडा कृषी विद्यापीठ, परभणी.)