उन्हाळ्यात नांगरणी, कुळवणी, तसेच पावसाळ्याच्या सुरुवातीस शेतकामांसाठी बैलजोडीचा वापर होतो. या काळात अतिश्रमामुळे बैलांमध्ये खांदेसूजी दिसून येते. खांदेसूज लक्षात घेऊन तातडीने उपचार करावेत. बैलांना काही दिवस आराम द्यावा.
जनावरातील खांदेसूजी ही प्रामुख्याने जू मानेस सतत घासल्यामुळे होते. शेतकाम करताना किंवा बैल गाडीस मानेची कातडी जू व जुवाला असणारी खीळ यामध्ये चेंगरते त्यामुळे खांदेसूज होते. काही वेळा जुवाचा मानेवर टेकणारा पृष्ठभाग हा अत्यंत खडबडीत असतो. त्याची मानेस सारखी इजा होते. आपल्याकडे असणारी बैलजोडी ही अनेकदा कमी-जास्त उंचीची असते, यामुळे जनावरांच्या मानेवर ठेवले जाणारे जू हे समांतर राहात नाहीत, परिणामी जू हे तिरकस ओढण्यात येतो. त्यामुळे दोन्ही बैलांना खांदेसुजीचा आजार होतो. तरुण वयातील जनावरांना, तसेच सतत कामाचा ताण असणाऱ्या जनावरांना हा आजार जास्त होतो. जनावरांना अचानक जास्त प्रमाणात शेतकामास जुंपल्याने हा आजार होतो. बैलगाडीत जास्त वजन भरून ओढणे, तसेच कच्च्या, खराब रस्त्यावर जास्त वजन असणारी बैलगाडी ओढायला लावल्यास बैलांना त्रास होतो.
खांद्यावरील भागावर भयंकर सूज येते. सूज ही खांद्याची कातडी व त्याखालील त्वचेच्या भागावर येते. जू ओढताना खांद्याची कातडी ही मागच्या बाजूस जोराने ओढली गेल्यामुळे कातडीखालील पडदा वेगळा होऊन त्वचेखाली रक्त साचते. खांद्यावरील सूज गरम व अत्यंत वेदनादायी असते. सुजेचा आकार हा लिंबू ते फुटबॉल एवढा होतो. ही सूज मऊ, पाणी असणारी ते कडक लागणारी असू खांद्यावर अशी सूज आल्यामुळे बैलकाम करू शकत नाही. त्यामुळे शेतकामाचा खोळंबा होतो. खांदेसुजी झालेल्या जनावरास आराम दिल्यास सूज कमी होते. कामास जुंपल्यास पुन्हा वाढते. खांदेसूज झालेला बैल विनाउपचार कामास जुंपल्यास कातडीवर लहान जखम होऊन गळू येते. खांद्यावर मोठी जखम झाल्यास त्यात रोगजंतूचा शिरकाव होऊन असाडी पडते. प्रथम खांद्यावर लहान आकाराच्या गाठी येतात. त्या वाढून खांद्याचा कर्करोगसुद्धा होतो. मानेवर कातडी गुंडाळली जाते किंवा सुरकुत्या पडतात. खडबडीत पृष्ठभाग असणारे जू बदलावा. समान उंचीची बैलजोडी कामास जुंपावी. दोन्ही बैलांच्या खांद्यावर पडणारे वजन हे समान असावे बैलांना भरपूर काम न देता थोड्या थोड्या विश्रांतीने काम द्यावे. बैलांना सतत कामाचा ताण देऊ नये. जनावरांना अचानक जास्त प्रमाणात शेत कामास जुंपू नये. बैलगाडीत जास्त वजन भरून ओढायला लावू नये. कच्चे व खराब रस्त्यावर जास्त वजन असणारी गाडी नेऊ नये. नुकत्याच सुजलेल्या भागावर ४ ते ५ दिवस खांदेसूज कमी करणारे मलम लावावे. ताज्या सुजेत बर्फाने ३ ते ४ दिवस शेकावे. मॅग्नेशियम सल्फेट ग्लिसरीनमध्ये मिसळून खांद्यावर लावल्यास नुकतीच आलेली सूज कमी होते. जुन्या सुजेत गरम वाळू कपड्यात गुंडाळून खांद्यास ४ ते ५ दिवस शेक द्यावा, गरम पाण्यानेसुद्धा शेक दिला तरी चालतो. शेक देताना जनावरास पोळणार नाही, याची खात्री करून घ्यावी. अन्यथा त्वचा भाजण्याची शक्यता असते. गरम पाणी किंवा वाळू याचे तापमान आपल्या शरीराच्या तापमानापेक्षा थोडे जास्त असावे. खांद्यावर आलेल्या गाठी या मऊ पू असणाऱ्या असतील, तर पशुवैद्यकाकडून छोटी शस्त्रक्रिया करून घेवून त्यातील पू काढून टाकावा. त्याचे रोज ड्रेसिंग करावे. उपचार करत असणाना बैलाला कामाला जुंपू नये. पूर्णपणे आराम द्यावा. औषधोपचाराने जर खांद्यावरील गाठी कमी होत नसतील, तर खांद्यावर पशुवैद्यकाकडून छोटीशी शस्त्रक्रिया करून या काढून टाकाव्यात. त्यानंतर पशुवैद्यकाच्या सल्ल्याप्रमाणे योग्य औषधोपचार व काळजी घ्यावी. - डॉ. गिरीश यादव ७६६६८०८०६६
(मुंबई पशुवैद्यक महाविद्यालय, परेल, मुंबई )
