किफायतशीर दुग्ध व्यवसायासाठी...

आपण आंतरराष्ट्रीय पातळीवर दूध उत्पादनात अग्रेसर असलो तरी एका जनावरापाठीमागे दूध उत्पादनात मागे आहोत. त्याचबरोबरीने प्रतिमाणसी दूध उपलब्धतासुद्धा फार कमी आहे. पशुपालन व्यवसाय फायदेशीर ठरण्यासाठी व्यवस्थापन सूत्राचा अवलंब करणे महत्त्वाचे आहे. दुग्ध व्यवसाय करताना प्रत्येकाला वाटत असते, की आपला व्यवसाय फायद्यात राहून अधिक नफा मिळाला पाहिजे; परंतु हे सर्व करत असताना आपल्याकडून नक्की चुका कोठे  होतात हेदेखील लक्षात घेतले पाहिजे. दुग्ध व्यवसायाची निवड करताना बऱ्याच वेळेस वडिलांच्या इच्छेखातर किंवा मित्र व्यवसाय करतात म्हणून आपण हा व्यवसाय करतो. आता कोणताच पर्याय उरला नाही म्हणून काही तरी करावयाचे  म्हणून आपण नाईलाजाने या व्यवसायात उतरतो. अशा वेळेस मनापासून हा व्यवसाय न केल्याने यामधील लहान गोष्टींवर आपले लक्ष नसते. त्यामुळे आवश्यक तो फायदा आपणास मिळत नाही.

साधनसामग्री, भांडवल  बऱ्याच वेळेस उपलब्ध साधनसामग्री किंवा भांडवल याचा विचार न करता गुंतवणूक करतो. गोठा बांधकाम व इतर साधनसामग्रीवर गरजेपेक्षा जास्त पैसा खर्च करतो; परंतु दुधाळ गाई, म्हशी खरेदी तसेच चारा व्यवस्थापनावरील खर्च करण्यासाठी भांडवल कमी पडते. 

व्यवसायासाठीचे ज्ञान  आपण जो व्यवसाय करतो त्याचे आपणास प्राथमिक तरी ज्ञान असणे आवश्यक आहे. अर्धे ज्ञान घेऊन किंवा ऐकीव माहिती घेऊन किंवा प्रात्यक्षिक माहिती न घेता आपण हा व्यवसाय करत असाल तर या व्यवसायातून आपणास कधीही फायदा होणार नाही. 

बाजरपेठ अभ्यास  बऱ्याच वेळेस दूध संकलन व्यवस्था किंवा जवळपास दूध विक्रीसाठी शहर नसतानाही आपण व्यवसाय चालू करतो. दूध हा नाशवंत पदार्थ आहे, त्यामुळे योग्य वेळेस वितरण व्यवस्था आवश्यक आहे. असे न केल्यास एकतर दूध वाहतुकीचा खर्च वाढतो किंवा कमी दरात दूध विक्री करावी लागते.

गाय, म्हैस निवड, पैदास क्षमता  आपण कोणत्या जनावरांचे किंवा कोणत्या जातींच्या जनावरांचे संगोपन करणार आहोत, याचा पुरेसा अभ्यास नसेल तर तोटा होतो. ज्या ठिकाणी ज्या दुधाला चांगली मागणी आहेत, त्या ठिकाणी त्याप्रमाणे गाय किंवा म्हशीचे संगोपन करावे. आपल्या देशातील संकरीत गाय प्रति दिन सरासरी १५ ते १६ लिटर तर परदेशातील गाय  सरासरी ३० ते ३५ लिटर दूध देते. सध्या पशुपालक गाय, म्हैस किती दूध देते यावरून निवड करतात; परंतु ही मोठी चूक आहे. कारण दुधाचे दर हे दुधाच्या गुणवत्तेवर अवलंबून अाहेत. कमी गुणवत्तेचे जास्त दूध देऊनसुद्धा पशुपालकास अपेक्षित फायदा होत नाही. दूध दर ज्यावर आधारित आहे असे स्निग्धांश, एसएनएफ आणि प्रथिने यांचे प्रमाण गाय किंवा म्हशीच्या दुधात किती आहे हे पाहावे. दूध उत्पादनाबरोबरीने रोगप्रतिकार शक्ती, आहाराचे दुधात रूपांतर करण्याची क्षमता याचा विचार करावा. 

व्यवस्थापनातील बदल  बहुतांश पशुपालक हे पारंपरिक पद्धतीने पशुपालन करतात; परंतु वातावरणातील बदल लक्षात घेऊन नवीन तंत्रज्ञानाचा अवलंब करावा. त्यामुळे गाई, म्हशींकडून अपेक्षित दुग्धोत्पादन मिळू शकते. त्यांचे आरोग्य चांगले राहील.

उत्पादकता  कमी दूध उत्पादन क्षमतेच्या गाई, म्हशींचे संगोपन करण्यापेक्षा जास्त दूध देणाऱ्या गाई, म्हशींचे संगोपन करावे. यामुळे दूध उत्पादन खर्च कमी होतो. साधारणपणे प्रतिदिन १० ते १२ लिटर उत्पादन देणाऱ्या पाच गाई सांभाळण्यापेक्षा २० ते २५ लिटर प्रतिदिन दुग्धोत्पादन असणाऱ्या २ ते ३ गाई सांभाळाव्यात.

पाणी आणि चारा नियोजन  गाई, म्हशींसाठी वर्षभर चांगल्या गुणवत्तेचा हिरवा चारा कमी दरात उत्पादित करणे किंवा उपलब्ध करणे आवश्यक आहे. पशुपालक नेमके याकडे दुर्लक्ष करतात. चांगला गुणवत्तापूर्ण चारा पुरवू न शकल्याने जास्त दराचे पशुखाद्य वापरावे लागते. यातून खर्च वाढतो. गोठा स्वच्छता, गाई, म्हशी धुणे आणि त्यांना पिण्यासाठी पुरेसे शुद्ध पाणी वर्षभर उपलब्ध असावे.  

एकात्मिक दृष्टिकोनाची गरज फक्त दूध हेच उत्पादनाचे साधन हा दृष्टिकोन चुकीचा आहे. आज दुधापेक्षा शेणखत विक्रीतून अधिक उत्पन्न मिळविणारे पशुपालक आहेत. याचबरोबर वासरे संगोपन, मुक्त संचार गोठ्यात कोंबडीपालनातून नफ्यात वाढ होऊ शकते. एकात्मिक पद्धतीने दुग्ध व्यवसायाकडे पाहावे.  

गाई,म्हशी व्यवस्थापनाची सूत्रे

 आहार

 आरोग्य

  अनुवंशिकता

 यांत्रिकीकरण

( लेखक गोविंद मिल्क अँड मिल्क प्रॉडक्टस प्रा. लि. फलटण, जि. सातारा येथे कार्यरत आहेत)