कित्येक वर्षांपासून शेतकऱ्यांनी ज्वारीचे विविध वाण आपापल्या शेतात जतन करून ठेवलेले आपल्याला पाहायला मिळतात. मुख्यतः भाकरी या दैनंदिन अन्नघटकासाठी ज्वारीची लागवड होत असली, तरी याचे अन्य उपयोग आहेत. प्रत्येक उपयोगासाठी एक वेगळा गुणधर्म असलेला ज्वारीचा वाण आपल्याला पाहायला मिळतो.
पंढरपूरची आषाढी वारी विठ्ठल भक्तांसाठी पर्वणी असते. महाराष्ट्रातल्या कानाकोपऱ्यातून तसेच शेजारी राज्यांतूनही वारकरी संप्रदायाचे स्त्री-पुरुष या वारीत सामील होतात. यांपैकी बहुतेक जण पारंपरिक शेतकरी असतात. त्यांपैकी अनेक जण वारीच्या परंपरेप्रमाणेच शेतातही वैशिष्ट्यपूर्ण बीज राखण्याची परंपरा चालवतात. शेती जीविधा अभ्यासकांसाठी हे वारकरी म्हणजे पारंपरिक बी- बियाणे, पीकपद्धती, शेतीसंस्कृतीचे चालते बोलते ज्ञानकोश. याचे महत्त्व जाणून आटपाडीच्या शेती परिवार कल्याण संस्थेने आषाढी वारीमध्ये ‘बीजरथ’ या माध्यमातून जवळजवळ १००२ शेतकऱ्यांशी संवाद साधला. शेतकरी पारंपरिक बियाणे का व कसे राखतात हे समजून घेण्याचा प्रयत्न झाला. त्यापैकी ज्वारी हे अत्यंत महत्त्वाचे पीक असल्याचे लक्षात आले. कित्येक वर्षांपासून शेतकऱ्यांनी ज्वारीचे विविध वाण आपापल्या शेतात जतन करून ठेवलेले आपल्याला पाहायला मिळतात. महाराष्ट्र जनुक कोश प्रकल्पांतर्गत या सर्व वाणांची शोधमोहीम हाती घेण्यात आली. या संवाद साधलेल्या शेतकऱ्यांपैकी ८७ टक्के शेतकऱ्यांना पारंपरिक वाणांविषयी माहिती होती. ३० टक्के शेतकरी स्वतःच्या शेतात पारंपरिक वाण लागवड व जतन करतात, तर १५ टक्के शेतकऱ्यांनी पारंपरिक वाण लागवड करण्याची इच्छा असल्याचे सांगितले.
ज्वारीचे क्षेत्र
पारंपरिक वाणांच्या लागवडीची कारणे ज्वारीच्या विविध वाणांचा रोजच्या जीवनाशी, सण- परंपरांशी असलेला संबंध लक्षात येतो. उदा. लाह्यांकरिता कावळी ज्वारीची लागवड करणाऱ्या शेतकऱ्यांनी सांगितले, की नागपंचमीच्या सणाला घरी लाह्या लागतात. त्याकरिता नेहमीच्या ज्वारीबरोबर कडेला चार-पाच ओळी कावळी ज्वारीची लागवड आम्ही करतो. हुरड्याकरिता गूळभेंडी लागवड करणाऱ्या शेतकऱ्यांच्या मतानुसार घरी खायला चांगला हुरडा पाहिजे. शिवाय पै पाहुणे येतात, त्यांना द्यायला हुरडा पाहिजे, याकरिता चार-पाच ओळी या गूळभेंडी ज्वारीची लागवड आम्ही करतो. व्हंडी ही ज्वारी मुख्यतः पशुपालक शेतकरी खास वैरणीकरिता लागवड करीत असतात. हे वाण जतन करणाऱ्या शेतकऱ्यांकडून ज्वारी पिकाचे विविध गुणधर्म असणारे विविध वाणांची माहिती मिळाली.
ज्वारीच्या वाणांची वैशिष्ट्ये
निष्कर्ष
- प्रसाद देशपांडे, ९४२३०३७०९४ (लेखक आटपाडी, जि. सांगली येथील शेती परिवार कल्याण संस्थेचे अध्यक्ष आहेत)
Read the Latest Agriculture News in Marathi & Watch Agriculture videos on Agrowon. Get the Latest Farming Updates on Market Intelligence, Market updates, Bazar Bhav, Animal Care, Weather Updates and Farmer Success Stories in Marathi.
ताज्या कृषी घडामोडींसाठी फेसबुक, ट्विटर, इन्स्टाग्राम , टेलिग्रामवर आणि व्हॉट्सॲप आम्हाला फॉलो करा. तसेच, ॲग्रोवनच्या यूट्यूब चॅनेलला आजच सबस्क्राइब करा.