कृषिपूरक

मूतखडा हा रोग प्रमुख्याने खच्चीकरण केलेला बैल, कुत्रे, बकरे व उंटामध्ये आढळतो. जनावरात मूतखडा झाल्यावर तो शस्त्रक्रियेने बरा होतो, हे अनेक पशुपालकांना माहीत नसते. त्यामुळे या रोगाची लक्षणे दिसताच पशुवैद्यकाकडून त्वरित उपचार व शस्त्रक्रिया करावी व होणारे नुकसान टाळावे.

साधारणतः उन्हाळात मूतखड्याचे प्रमाण जास्त आढळते. अापल्या जनावरांना हा रोग होऊ नये म्हणून रोगाची कारणे, लक्षणे अाणि उपचार जाणून घेणे अावश्‍यक अाहे.

रोगाची कारणे

• खच्चीकरण केलेल्या बैलाच्या मूत्रमार्गाची रुंदी खच्चीकरण केल्यानंतर कमी होते व हा रोग होतो.
• बैलाचा मूत्रमार्ग हा इंग्रजी ‘एस’ आकाराचा असतो. हे मूतखडे ‘एस’ मार्गाच्या दोन वळणापैकी एका वळणावर प्रमुख्याने आढळतात.
• जनावरांना उन्हाळ्यात पाणीटंचाईच्या काळात योग्य प्रमाणात पिण्यासाठी पाणी मिळत नाही. शरीरातील पाण्याचे प्रमाण कमी झाल्यामुळे रक्तातील क्षार वाढतात व ते लघवीच्या स्वरूपात उत्सर्जित होतात व हे क्षार मूत्रमार्गात येऊन साचतात त्यामुळे मूतखडा होतो.
• जनावरांना क्षारयुक्त, खारे व जड पाणी दिल्यामुळेसुद्धा मूतखडा होतो.
• अन्नातून खनिजाचा पुरवठा जास्त प्रमाणात झाल्यास गारगोटी किंवा एस्ट्रोजनयुक्त वनस्पतीची वैरण जास्त दिल्यास.
• ओक्सलेट किंवा फाॅस्फेटयुक्त अन्न दिल्यास.
• मूत्रपिंडाचा विकार किंवा मूत्रपिंडापासून मूत्रनलिकेपर्यंत कोठेही जखम झाल्यास.
• ‘अ’ जीवनसत्त्वाची कमतरता, कॅल्शियम व फाॅस्फरसचे शरीरातील संतुलन बिघडल्यामुळे.
• मूत्रनिलाकेत जखम असल्यास.

लक्षणे

• मूतखडा हा मूत्रमार्गात इजा झाल्यास किंवा ‘अ’ जीवनसत्त्वाच्या कामतरतेमुळे मूत्रमार्गातील तांबूस पेशी मूत्रमार्गात (विशेषतः ‘एस’ मार्गाच्या शिश्नाच्या वळणात) येऊन चिकटतात. या पेशीवर लघवीतून उत्सर्जित होणाऱ्या क्षाराचे थर साचतात व त्याचा आकार हळूहळू वाढतो म्हणूनच प्रथम मूतखड्याचा आकार लहान असल्यामुळे मूत्रवाहिनी अंशतः बंद होते व नंतर मूत्रवाहिनीत खड्याचा आकार वाढल्यामुळे ती पूर्णपणे बंद होते.
• गायीमध्ये मूत्रवाहिनीची लांबी कमी व रुंदी जास्त असते, त्यामुळे हा रोग गायींमध्ये आढळत नाही.
• कुत्र्यांमध्ये मूतखडे मूत्रपिंड व मूत्राशयात सापडतात.
• मूतखडा झालेले जनावर थेंब थेंब लघवी करते किंवा लघवी पूर्णपणे बंद होते.
• लघवी बंद झाल्यामुळे मूत्राशयातील लघवीचे प्रमाण वाढते व मूत्राशायावर ताण येतो त्यामुळे जनावरे कळ देतात व वेदना झाल्यामुळे जनावर उठबस करते, पाठ ताणते व पोटावर पायाने लाथा मारते.
• जनावर खातपीत नाही, लेंड्यायुक्त शेण टाकते, डोळे खोल जातात. जनावराची कातडी खडबडीत होते.

उपचार

• वरील लक्षणे दिसताच उपचार करावा नाहीतर मूत्राशयाच्या पिशवीवर जास्त लाघवी साठून ताण वाढतो व मूत्राशयाची पिशवी फुटते. मूतखडे जर तीक्ष्ण स्वरूपाचे असतील, तर मूत्रमार्ग फाटून लघवी कातडीखाली जमा होते व तेथे सूज येते.
• लघवीमुळे बऱ्याच वेळेस शिस्न सुजते व निकामी होते. साधारणतः ही सूज शिस्नाच्या मागील बाजूस असते.
• मूखड्यावर जर सुरवातीस उपचार केला तर मूत्राशयाची पिशवी फाटणे टाळता येते. जर ही पिशवी फाटली तर लघवी पोटात साठून राहते व रक्तात शोषली जाते. त्यामुळे लघवीतील नत्र रक्तात मिसळले जातात व जनावरांना ‘मूत्रज्वर’ होतो. अशा प्रकारचे मूत्रज्वर झालेले जनावर दगावण्याची शक्यता जास्त असते.
• मूत्राशयाची पिशवी फुटल्यानंतर दोन ऑपरेशन करावे लागतात. प्रथमतः मूत्र मार्गातील मूतखडा काढणे व नंतर फाटलेले मूत्राशय शिवण्याचे. त्यासाठी वेळीच लक्ष दिले व उपाय केला तर दुसरे ऑपरेशन टळू शकते व जनावर निश्चितपणे वाचते.

मूतखडा रोग टाळण्याठी...

• जनावरांना सकस व संतुलित आहारासोबत शुद्ध, गोड अाणि भरपूर प्रमाणात पाणी द्यावे.
• ‘अ’ जीवनसत्त्वाचा जनावरांना खाद्द्यातून पुरवठा व्हावा व जनावरांना पावसाळ्यात व हिवाळ्यात दोन वेळेस व उन्हाळ्यात तीन वेळेस पिण्यासही भरपूर पाणी दिले तर मूतखडा होण्यास निश्चितच प्रतिबंध होईल.
• घरगुती जुजबी उपचार न करता पशुवैद्यकाच्या सल्ल्यानेच उपचार करावेत.

संपर्क ः डॉ. गिरीश यादव, ७६६६८०८०६६
(मुंबई पशुवैद्यक महाविद्यालय परळ, मुंबई)