खरीप ज्वारी लागवड तंत्रज्ञान

ज्वारी हे उष्ण तसेच अर्थशुष्क उष्ण कटीबंधीय प्रदेशातील एक महत्त्वाचे पीक आहे. भारतामध्ये अन्नधान्य व चाऱ्यासाठी ज्वारी हे पीक महत्त्वाचे आहे. अमेरिकेसारख्या विकसित देशात ज्वारीचा उपयोग पशुखाद्य, इथेनॉल तसेच कागदनिर्मितीसाठी होतो.

भारतात ज्वारी हे पीक खरीप व रब्बी अशा दोन्ही हंगामात सुमारे ७.५३ दशलक्ष हेक्‍टर क्षेत्रावर घेतले जाते. दर वर्षी साधारणतः ७.२५ दशलक्ष टन धान्य उत्पादन मिळते (२०१२). भारतात ज्वारी संशोधनासाठी विविध कृषी विद्यापीठांमधील ९ केंद्रांबरोबरच, भारतीय कृषी संशोधन परिषदेची ज्वारी संशोधन संस्था हैदराबाद व आंतरराष्ट्रीय संस्था इक्रिसॅट हैदराबाद यासुद्धा कार्यरत आहेत.

महाराष्ट्रात ज्वारीची लागवड खरीप आणि रब्बी या दोन्ही हंगामात धान्य आणि चाऱ्यासाठी केली जाते. महाराष्ट्रातील ज्वारीच्या २८.५८ लाख हेक्‍टर क्षेत्रापैकी खरिपात ६.१८ लाख हेक्‍टर, तर रब्बीमध्ये २२.४० लाख हेक्‍टर क्षेत्र लागवडीखाली आहे. खरीप ज्वारीची उत्पादकता ११.७० क्विंटल प्रतिहेक्‍टर असून रब्बी ज्वारीची उत्पादकता फक्त ७.९५ क्विंटल प्रतिहेक्‍टर एवढी आहे. 

ज्वारीचे सुधारित लागवड तंत्रज्ञान

हवामान आणि जमीन ः 

खरीप ज्वारीचे संकरित व सुधारित वाण  महाराष्ट्रासाठी खरीप ज्वारी लागवडीकरिता पुढील वाणांची शिफारस केलेली आहे. कमी कालावधीत येणारे संकरित वाण

खरिपातील महत्त्वपूर्ण वाणांची वैशिष्ट्ये

संकरित वाण 

पूर्व मशागत ः उन्हाळ्यामध्ये एकदा नांगरणी करून २ ते ३ उभ्या, आडव्या वखराच्या पाळ्या कराव्यात. शेवटच्या पाळीपूर्वी १२-१५ गाड्या चांगले कुजलेले शेणखत जमिनीत मिसळावे.

पेरणीचा कालावधी ः नैॡत्य मौसमी पाऊस झाल्याबरोबर वापसा येताच पेरणी करावी. जूनच्या तिसऱ्या किंवा शेवटच्या आठवड्यात पेरणी करावी. उशिरा पेरणी केल्यास खोडमाशीचा प्रादुर्भाव होऊन ताटाची संख्या घटते. उशिरा पेरणी करताना खोडमाशी नियंत्रणासाठी थायामेथोक्‍झाम (७० टक्‍के) या कीटकनाशकाची ३ ग्रॅम प्रतिकिलो याप्रमाणे बीजप्रक्रिया करावी. 

बियाणे व पेरणी 

रासायनिक खते ः खरीप ज्वारीस १० ते १२ गाड्या शेणखतासोबत ८० किलो नत्र, ४० किलो स्फुरद आणि ४० किलो पालाश प्रतिहेक्‍टरी शिफारस केलेली आहे. पेरतेवेळी अर्धे नत्र, संपूर्ण स्फुरद व पालाश जमिनीत खोल पेरावे. शक्‍यतो पहिली मात्रा संयुक्त अथवा मिश्र खतातून द्यावी. नत्राची उर्वरित अर्धी मात्रा पेरणीनंतर ३०-३५ दिवसांनी युरियाद्वारे द्यावी.

आंतरमशागत ः खरीप हंगामात तणाचा प्रादुर्भाव जास्त असतो. पेरणीनंतर ४०-४५ दिवसांपूर्वी या काळात दोन खुरपण्या व दोन कोळपण्या कराव्यात. ॲट्राझीन हे तणनाशक हेक्‍टरी एक किलो प्रति १००० लिटर पाण्यात मिसळून पेरणी नंतर परंतु बियाणे उगवण्यापूर्वी जमिनीवर फवारणी करावी. 

आंतरपीक ः

पाणी व्यवस्थापन  खरीप हंगामात ज्वारीला पाणी देण्याची गरज भासत नाही; परंतु पावसाचा ताण पडल्यास संवेदनशील अवस्थेत एखादे संरक्षित पाणी द्यावे.

कापणी व मळणी 

उत्पादन   संकरित जातीपासून ४०-४५ क्विंटलपर्यंत तर सुधारित जातीपासून ३५-४० क्विंटल प्रतिहेक्‍टरी धान्याचे उत्पादन मिळते, तसेच साधारणपणे ८-१० टन कडब्याचे उत्पादन मिळू शकते.

अधिक उत्पादनासाठी महत्त्वाचे मुद्दे

- डॉ. हि. वि. काळपांडे, अंबिका मोरे, डॉ. यू. एन. आळसे, आर. एल. औढेकर (लेखक ज्वारी संशोधन केंद्र, वसंतराव नाईक मराठवाडा कृषी विद्यापीठ, परभणी य़ेथे कार्यरत आहेत) संपर्क ः ०२४५२-२२११४८