साग वृक्षांची दर्जेदार रोपनिर्मिती आवश्‍यक

साग हा वनशेतीतील अत्यंत महत्त्वपूर्ण वृक्ष आहे. दर्जेदार सागनिर्मितीसाठी दर्जेदार रोपनिर्मिती आवश्‍यक असते. त्यासाठी बीजसंकलनापासून, रोपनिर्मितीपर्यंत योग्य व्यवस्थापन आवश्‍यक असते.  

उत्तम दर्जाची रोपवने तयार करण्यासाठी चांगले गुणधर्म असणाऱ्या झाडाचे बी गोळा करणे महत्त्वाचे असते. काही वनांत बीजोत्पादनासाठी अशा निवडक झाडांना खुणा करून जननवृक्षांची जोपासना केली जाते. त्यांपासून निर्मित रोपट्यांच्या रोपवनांना बीजमळे असे म्हणतात. मात्र त्यासाठी खूप वेळ लागत असल्यामुळे तात्पुरत्या स्वरूपात चांगल्या वृक्षांपासून खालील पद्धतीने बिजोत्पादन क्षेत्र तयार करतात. 

बीजसंकलन :   जानेवारी ते मार्च महिन्यात सागाच्या झाडांखालील जागा स्वच्छ करून पडलेली सागाची फळे (साधारणपणे १ सें.मी. व्यास) गोळा करतात. झाडावर राहिलेली फळेही काठीने पाडून गोळा करतात. नंतर फळे पोत्यामध्ये किंवा कोठींमध्ये साठवून ठेवतात. रोपवाटिकेत लावण्यापूर्वी बीजप्रक्रिया केली जाते.

साग रोपवाटिका : 

रोपवाटिकेसाठी मशागत :  रोपवाटिका तयार करण्यासाठी जमीन चांगली नांगरून घ्यावी. त्यानंतर ती ३० सें.मी. खोल खोदून घ्यावी. झाडाची धसकटे, कचरा, इतर झाडेझुडपे, तणांची मुळे, दगड खोदून शेताबाहेर टाकून द्यावीत. कोळपणी करून मातीची ढेकळे बारीक करावीत. जमीन महिनाभर तशीच ठेवावी. जमिनीत वाळू व सेंद्रिय खतांचे २:१ या प्रमाणात मिश्रण करून टाकावे. अशा प्रकारे तयार केलेल्या जमिनीवर १२ मीटर लांब, १ मीटर रुंद व ०.३० मीटर (३० सें.मी.) उंचीचे गादीवाफे तयार करावेत. गादीवाफ्यावर मे महिन्याच्या शेवटी १०-१५ सें.मी. अंतरावर अर्धा ते १ सें.मी. खोल सरी करून बी पेरावे. ३ ते ४ किलो प्रक्रिया केलेले प्रतिवाफा पेरावे. पेरणीनंतर २० दिवसांनी बी रुजण्यास सुरवात होते. रोपांची वाढ चांगली व्हावी म्हणून २०ः२०ः० हे रासायनिक खत ५०० ग्रॅम प्रतिवाफा या प्रमाणात द्यावे. रोपांना हुमणी अळीचा प्रादुर्भाव होण्याची शक्‍यता असते. हुमणी जमिनीत रोपाच्या मुख्य मुळाला तोडते. पाने मलूल होऊ लागल्यावरच अळीचा प्रादुर्भाव झाल्याचे कळते. नियंत्रणासाठी फोरेट १० टक्के १०० ग्रॅम प्रतिवाफा या प्रमाणात वाफा ओलवून टाकावे. एक वर्ष वयाच्या रोपांचा लागवडीसाठी वापर करावा. 

साग जड्यानिर्मिती (स्टंप) :  रोपे साधारणपणे आपल्या हाताच्या अंगठ्याएवढ्या जाडीची झाल्यावर (बुंध्याची वेढी १.५ सें.मी. ते २ सें.मी.) ती काढावीत. गादीवाफे पाण्याने भिजवून त्यातून रोपे खोदून मुळासकट उपटून काढली जातात. रोपाच्या जमिनीलगतच्या फुगीर भागास कॉलर म्हणतात. जड्या तयार करताना मुळाकडील २० सें.मी.चा भाग व खोडाचा १ सें.मी.चा भाग ठेवून उर्वरित भाग धारदार हत्याराने तोडतात. खोडाच्या बाजूस सरळ छाट देतात व मुळाकडील बाजूने तिरपा छाट देतात. छाट देताना जडीचा भाग मधूनच तुटणार (पूर्ण छाट व्हावा) नाही याची काळजी घ्यावी. जड्या तयार केल्यावर त्याची लवकरात लवकर लागवड करावी. एका वाफ्यातून सुमारे ४००-५०० चांगल्या प्रतीच्या जड्या मिळू शकतात.

बीजप्रक्रिया : 

संपर्क :  डॉ. विजय इलोरकर : ०७१२-२५२१२७६. (कृषी वनशेती संशोधन प्रकल्प, कृषी महाविद्यालय, नागपूर)