पीक अवशेषांचे ब्रिक्वेटिंग शेतकऱ्यांसह पर्यावरणासाठी फायदेशीर

शेतीमध्ये उत्पादित होणाऱ्या पीक अवशेषांची विल्हेवाट लावण्यासाठी ते बहुतांश वेळी जाळून टाकण्याकडे शेतकऱ्यांच्या कल असतो. त्यातून पर्यावरणासाठी धोकादायक ठरू शकते. मात्र, त्याच्या घनीकरणातून किंवा ब्रिक्वेटिंगमधून उत्तम प्रतीचे इंधन बनवणे शक्य आहे. हे इंधन प्रदूषण करणारे नसून, त्यातून शेतकऱ्यांना काही प्रमाणात उत्पन्नही मिळू शकते. 

कृषिप्रधान भारतातून दरवर्षी ३५० अब्ज टन कृषी अवशेष तयार होतात. त्यांचे प्रमाण व आकारमान मोठे असल्याने वाहतूक करणे, हाताळणी करणे अडचणी व अंतिमतः महाग ठरते. सध्या असे अवशेष जाळून टाकण्याकडे शेतकऱ्यांचा कल असतो. त्यातून पर्यावरणामध्ये मोठ्या प्रमाणात कार्बन व अन्य प्रदूषक घटक मिसळले जातात. त्याचा फटका सर्वसामान्यांच्या आरोग्याला बसू शकतो. उपलब्ध असलेल्या कृषी अवशेषांचे साधारण वर्गीकरण खालीलप्रमाणे. 

या पीक अवशेषांचे घनीकरण किंवा ब्रिक्वेटिंग केल्यास त्याचा वापर विविध उद्योगांमध्ये इंधन म्हणून होऊ शकतो. ते प्रदूषणकारक नसल्याने त्याला ‘व्हाइट कोक’ असे संबोधतात.  कच्च्या मालानुसार ब्रिक्वेट्‌सचे सामान्यपणे तीन प्रकार पडतात. 

घनीकरण प्रक्रियेसाठीचे तंत्रज्ञान : कृषी अवशेषांचे घनीकरण करण्याच्या प्रक्रियेत यांत्रिक दाबाचा उपयोग केला जातो. त्यामुळे पूर्वीपेक्षा पदार्थांची साठवण आणि हाताळणी सोपी होऊ शकते.  ब्रिक्वेटिंग हे एक प्रकारचे जैविक घनीकरण तंत्रज्ञान आहे. साधारणतः कृषी अवशेंषांची घनता ०.१ ते ०.२ ग्रॅम/ घन सें.मी. असते, तर त्यापासून बनवलेल्या ब्रिक्वेट्‌सची घनता १.२ ग्रॅम/ घन सें.मी. असते. व्यावसायिकरीत्या ब्रिक्वेट तयार करण्यासाठी पिस्टन प्रेस व स्क्रू प्रेस यंत्रांचा वापर केला जातो. या दोन्ही तंत्रांची तुलना केली असता स्क्रू प्रेस ब्रिक्वेट हे पिस्टन प्रेसपेक्षा उत्कृष्ट आहे. तुलना तक्त्यात दिली आहे.

ब्रिक्‍वेटिंग तंत्रज्ञानाचे तीन प्रकार :

1. जास्त दाबाची प्रक्रिया :  सूक्ष्म पदार्थांना जास्त दाब देऊन दाबले तर बांधणीची गरज लागत नाही. ब्रिक्वेटिंगच्या प्रक्रियेमध्ये जैविक पदार्थ सलग असलेल्या बॅरेलच्या भिंतीवर जोराने आदळतात. त्यामुळे घर्षण बल तयार होते. त्याच्या आंतर्गत घर्षणामुळे आणि जास्त चक्रिय वेगामुळे (६०० फेरे प्रति मिनिट) तापमान वाढते. त्यामुळे जैविक पदार्थांची उष्णता वाढते, त्याच्यानंतर ते जोराने चक्रतीतून बाहेर टाकतात. तिथे पाहिजे त्या आकारामध्ये ब्रिक्वेट्‌सला आकार दिला जातो.
2. मध्यम दाबासोबत उष्णता वाढविणारे तंत्र 
3. कमी दाबासोबत बांधणी (गोंद/ रसायने) यांचा उपयोग करणे.

शेतकऱ्यांकडे शिल्लक राहणाऱ्या कृषी अवशेषापासून ब्रिक्वेटिंग बनवण्याविषयी माहिती घेऊ.  कृषी अवशेषापासून ब्रिक्वेटिंग निर्मिती संयंत्र उपलब्ध आहे. त्याद्वारे कमी घनता असलेल्या कृषी पदार्थांचे जास्त घनता असणाऱ्या जैविक इंधनामध्ये (ब्रिक्वेट्‌स, जैविक कोळसा किंवा पांढरा कोळसा) रुपांतर केले जाते. विविध प्रकारच्या भट्ट्यांमध्ये इंधन म्हणून कोळशाच्या किंवा लाकडाच्या ऐवजी ब्रिक्वेट्‌सचा उपयोग सहजरित्या करू शकतो.

कच्च्या मालाची वैशिष्ट्ये :

कच्च्या मालाची प्रक्रिया (गरज असल्यास) :

प्रक्रियेनंतर तयार झालेल्या ब्रिक्वेट्‌स : बांधणीविरहित तंत्रज्ञानानुसार बनवलेल्या ब्रिक्वेट्‌समध्ये कोणतेही रसायन किंवा गोंद वापरलेले नसल्याने १००% नैसर्गिक असतात. त्यांची आकारमानची घनता ८०० किलो/ घन मीटर असते. ब्रिक्वेट हे एक आदर्श इंधन आहे कारण :

संपर्क : डॉ. एस. आर. काळबांडे, ०७५८८७६३७८७ (अपारंपरिक ऊर्जा स्रोत विभाग,  डॉ. पंजाबराव देशमुख कृषी विद्यापीठ, अकोला.)