ग्रामीण स्तरावर चालू शकेल असा डाळ प्रक्रिया उद्योग ग्रामीण भागातील महिलांसाठी उपयुक्त अाहे. यामुळे कडधान्यांवर गावातच प्रक्रिया केल्याने वाहतुकीचा खर्च वाचून कमी किमतीत डाळ मिळू शकेल. त्यातूनच छोटे-छोटे गृहोद्योग उभे राहू शकतील. उद्योगांना वेगवेगळ्या शासकीय योजनांद्वारे आर्थिक मदत मिळते. अशा योजना जिल्हा उद्योग केंद्रे, खादी व ग्रामोद्योग मंडळाद्वारे राबविल्या जात आहेत. यापैकीच डाळ प्रक्रिया उद्योगास बॅंका पतपुरवठा करतात. या उद्योगासाठी कमी भांडवल लागत असल्याने असे गृहोद्योग ग्रामीण भागात सहज उभारता येतात. उत्पादनाचा प्रकार व त्याची व्याप्ती तुरीपासून डाळ तयार करताना धान्यावर प्रक्रिया करून डाळ भरडून टरफले काढून नंतर डाळ वेगळी केली जाते. जास्तीत जास्त चांगल्या प्रतीची डाळ आणि कमीत कमी चुरी व पावडर मिळेल तेव्हा भरडण्याची क्रिया उत्तम असे समजावे. तुरीच्या बाबतीत सहसा तीन प्रतीत उत्पादन होते. ग्रेड-१ (फटका), ग्रेड-२ (सव्वा नंबर) आणि ग्रेड-३ (साधारण) अशा डाळींची किंमत ही बाजारात उतरत्या क्रमाने मिळेल. चुरी आणि भुसा वाया जाण्यासारखा पदार्थ नाही. मूग व उडदाच्या मोगर निर्मितीतून तर सर्वात जास्त फायदा मिळताे. इतर कडधान्यांपासूनही (उदा. सोयाबीन, हरभरा, मसूर, चवळी इ.) डाळी बनविता येतात. डाळ तयार करणे
चक्कीवर डाळ तयार करण्यासाठी प्रथम तुरीला सहा ते आठ तास भिजवून तीन ते चार दिवस वाळवून घ्यावे. मोठ्या डाळमिलमध्ये तेलाचा वापर करून तुरी उन्हात वाळवितात आणि नंतर तुरी चार रोलरमधून भरडून त्याची डाळ तयार होते. अकोला येथील डॉ. पंजाबराव देशमुख कृषी विद्यापीठाने विकसित केलेल्या मिनी डाळमिलमध्ये मात्र तीनच वेळा रोलरमधून भरडून डाळ तयार होते. त्यामुळे डाळीचा उतारा तीन ते चार टक्क्यांनी तसेच ग्रेड एक डाळीचा उतारा पाच ते सहा टक्क्यांनी मोठ्या डाळ मिलपेक्षा जास्त मिळतो. डाळ तयार करण्यासाठी अकोला येथील डॉ. पंजाबराव देशमुख कृषी विद्यापीठाच्या मिनी डाळमिलचा उपयोग करणे फायदेशीर ठरेल. ही डाळ मिल दोन अश्‍वशक्तीच्या विद्युत मोटारीवर चालते. उद्वाहकाच्या मदतीने तुरी रोलरच्या चाडीत टाकता येतात. त्यामुळे कच्चा माल सतत मिलला पुरविण्यासाठी मजूर लागत नाहीत. त्याच्या पृष्ठभागावर विशिष्ट प्रकारची टरफले काढण्याची व्यवस्था (एमरी) असल्याने टरफले काढणे सोपे होते. रोलरच्या मधील मोकळ्या जागेतून दाणे सुलभपणे बाहेर पडण्याकरिता रोलरचा आकार कापलेल्या शंकूसारखा केला आहे. दाण्याचा ओघ रोलरमध्ये जाण्याचे आणि बाहेर पडण्याचे नियंत्रण करण्यासाठी विशिष्ट यंत्रणा बसविलेली आहे. रोलरमधून बाहेर आलेल्या मिश्रणातून टरफले वेगळी करण्यासाठी पंखा दिलेला आहे. हा पंखा पुढे विघटकाला जोडला आहे. त्यातून टरफले खाली पडून हवा वरील पाइपातून बाहेर निघून जाते. रोलरच्या चाळणीतून पावडर वेगळी बाहेर पडते. रोलरमधून निघणारे बाकीचे मिश्रण चाळण्यांच्या सहाय्याने वेगवेगळे केले जाते. वरचे लांबोळे छिद्र स्लॉट असलेल्या चाळणीवरून तुरी वेगळ्या केल्या जातात. खालच्या चाळणीवरून डाळ वेगळी होते. तसेच खाली पडलेली चुरी वेगळी होते. हे तीनही भाग निरनिराळ्या तीन बर्हीद्वारातून बाहेर येतात. वाळवून रोलरमधून काढल्यानंतर मोगर मिळेल. हरभरा, सोयाबीन, मसूर, चवळी इ. कडधान्यांची डाळ तयार करायची असल्यास त्यांचा ओलावा १२ टक्क्यांपर्यंत उरेल. त्याची एकदाच रोलरमधून काढून डाळ काढता येते. डाळमिल उभारण्यासाठी जागेची निवड व इतर बाबी
डाळ मिलची उभारणी अशा ठिकाणी करावी ज्या ठिकाणी कच्चा व पक्का माल सहज व जवळ उपलब्ध होऊ शकेल. काही शेतकरी दरवर्षी १० ते २० टनांपर्यंत तूर, मूग व उडीद या कडधान्यांचे उत्पादन घेतात. अशा शेतकऱ्यांना डाळ करून देता येऊ शकते. दोन चार मोठी गावे मिळून डाळमिल उभारता येईल. यासाठी ५० चौरस मीटरची एक खोली तसेच २०० चौरस मीटरची जागा सर्वसाधारणपणे मुख्य रस्त्यावर असावी. धान्य वाळविण्यासाठी ओटा असावा. यंत्र चालविण्यासाठी एक तांत्रिक मजूर, ५ किलोवॅटचा विद्युत पुरवठा लागतो. पंकृवि मिनी डाळमिल चालविण्यासाठी दररोज साधारण १०० लिटर पाणी आणि २.५ ते ३ लिटर खाद्य तेलाची (तूर, मूग, उडीद यासाठी) आवश्‍यकता असते. संपर्क ः दीप्ती पाटगावकर, ९४०४९८८७७० (कृषी विज्ञान केंद्र, अाैरंगाबाद)
