जनावरांच्या आहारातील खुराक हा दूध उत्पादन आणि चाऱ्याचे प्रमाण हे शारीरिक वजनावरून ठरविले जाते. सकस हिरव्या चाऱ्यात प्रथिने, स्निग्ध पदार्थ, शर्करायुक्त पदार्थ, खनिजे व जीवनसत्त्वे भरपूर प्रमाणात असतात. त्यामुळे जनावरांच्या संख्येनुसार चाऱ्याचे नियोजन करावे. जनावरांच्या समतोल आहाराच्या दृष्टीने खुराक, हिरवा चारा, वाळलेला चारा यांचे योग्य प्रमाण असावे लागते. जनावराच्या शारीरिक वाढीसाठी व दुग्ध उत्पादनासाठी आवश्‍यक असणारी पोषणमूल्ये सर्वसाधारणपणे हिरव्या चाऱ्यापासून मिळतात. सकस हिरव्या चाऱ्यात प्रथिने, स्निग्ध पदार्थ, शर्करायुक्त पदार्थ, खनिजे व जीवनसत्त्वे भरपूर प्रमाणात असतात. त्यामधील पोषणमूल्ये सहज विद्राव्य स्वरूपात मिळतात. त्यामुळेच हिरवा चारा पचनास हलका असतो प्रत्येक जनावराची दूध उत्पादनाची ठराविक क्षमता असते. त्या शक्तीचा पुरेपूर वापर करून घेणे व्यावसायाच्या दृष्टिकोनातून फायद्याचे ठरते.
जनावराची दुग्धोत्पादनाची क्षमता पूर्णपणे उपयोगात आणण्यासाठी जनावरांचा संतुलित अाहार देणे अावश्‍यक अाहे. जनावरांच्या आहारात चाऱ्याचे ६५-७० टक्के प्रमाण आवश्‍यक असते. त्यातही दुभत्या जनावरांमध्ये हिरव्या चाऱ्याचे महत्त्व असाधारण आहे.
जनावराच्या चाऱ्याचे वाळलेला चारा व हिरवा चारा असे दोन प्रकार असतात. परंतु कोणताही हिरवा चारा हा सकस असतोच असे नाही. ज्या हिरव्या चाऱ्याचे पोषणमूल्य जास्त असते, त्याला सकस हिरवा चारा म्हणतात. सकस हिरव्या चाऱ्यामध्ये एकदल व द्विदलवर्गीय चारापिके असतात. सकस हिरव्या चाऱ्याचे नियोजन म्हणजे भविष्यात लागणाऱ्या चाऱ्याचा वर्षभर पुरवठा होण्यासाठी जनावरांची संख्या अाणि उपलब्ध क्षेत्र, हंगामानुसार चारा पिकाची निवड, सुधारित वाणांचा वापर, आधुनिक लागवड तंत्र आणि एकदल व द्विदल चारा पिकांचे योग्य प्रमाणात मिश्रण याचा जनावराच्या अाहारात अंतर्भाव असणे. हिरव्या चाऱ्यासाठी प्रामुख्याने ज्वारी, मका, बाजरी, संकरित नेपिअर, गिनीगवत, ओट, दिनानाथ, यशवंत, जयवंत गवत इ. एकदलीय अाणि चवळी, लसूणघास, बरसीम स्टायलो हे द्विदलीय चारापिके घेता येतात. पोषणमूल्यांच्या दृष्टीने द्विदलीय चारापिके सकस असतात. कारण त्यात प्रथिनांचे प्रमाण जास्त असते. एकदलीय वैरणीत प्रथिनांचे प्रमाण ४ ते ७ टक्के असते, तर द्विदलीय वैरणीत ते १५ ते २० टक्के असते. हिरव्या चाऱ्याचे आहारातील महत्त्व
हिरव्या चाऱ्यामध्ये वाळलेल्या चाऱ्याच्या तुलनेत पाण्याचे प्रमाण अधिक असते. हिरवा चारा चवदार असल्यामुळे जनावरे आवडीने खातात. त्यामुळे चारा वाया जात नाही. जनावरांना सहज विरघळणाऱ्या साखरेचा पुरवठा होतो. त्यामुळे हा चारा पचनास सुलभ असतो. द्विदलीय हिरव्या चाऱ्यातून खनिज व प्रथिनांचा पुरवठा होतो. हिरवा चारा रुचकर, रसदार असल्यामुळे पौष्टिक असतो. त्याच्या सेवनामुळे जनावरांची भूक भागविण्यास मदत होते. हिरवा चारा नेहमी दिल्यामुळे जनावरांचे स्वास्थ्य चांगले टिकून राहते. जनावरास ताजी पोषकद्रव्ये नैसर्गिक स्वरूपात मिळत असल्यामुळे चाऱ्यातील पोषक घटकांचा शरीराला चांगला फायदा होतो. जनावरांच्या शरीरात जीवनसत्त्व अ (कॅरोटिन)चा पुरवठा होऊन रातांधळेपणा टाळण्यास मदत होते. त्वचाही उत्तम राहते. तंतुमय पदार्थ जनावरांच्या शरीराला मिळतात त्यामुळे जनावरांना मलावरोधाचा त्रास होत नाही. हिरव्या चाऱ्यातील अधिकाधिक घटक विद्राव्य स्वरूपात असतात. त्यामुळे पचनाचा जनावरांच्या शरीरावर ताण पडत नाही. आर्जीनीन, ग्लुटॅमिक आम्लासारख्या महत्त्वाच्या आम्लाचा शरीराला पुरवठा होतो. गर्भावस्थेतील जनावरांच्या आहारातून हिरवा चारा पूर्णपणे वगळल्यास जन्मणारी वासरे कमजोर, आंधळी अथवा अन्य शारीरिक अपंगत्व घेऊन जन्माला येतात. जनावरांचे किमान ८ लिटर दूध केवळ संतुलित पौष्टिक हिरवा चारा देऊन टिकविता येऊ शकते. अधिक उत्पादनाकरिता तसेच जनावरांचे स्वास्थ्य अधिक काळ उत्तमरीत्या टिकवून ठेवण्याकरिता हिरवा चारा दैनंदिन आहारात देणे गरजेचे आहे. संपर्क ः डॉ. रुपेश कोल्हे, ७५०७९९१९८९ (स्नातकोत्तर पशुवैद्यक व पशुविज्ञान संस्था, अकोला)
