एकात्मिक कीड नियंत्रणात फेरोमोन सापळ्यांचे महत्त्व

कामगंध सापळ्यांचा वापर केल्यास कमी खर्चात कीड नियंत्रण होण्यास मदत होते. किडींची संख्या आर्थिक नुकसानपातळीच्या खाली ठेवण्यासाठी फेरोमोन सापळ्यांचा वापर फायदेशीर ठरतो. प्राणी वर्गातील कीटक हा सर्वात मोठा वर्ग आहे. कीटक स्वकीयांशी सुसंवाद किंवा संबंध साधण्यासाठी शरीरातून एक विशिष्ट प्रकारचा रासायनिक गंध सोडतात. तो गंध स्वकीयांमध्ये विशिष्ट प्रकारच्या संदेशवहनाचे कार्य करतो. या वासामुळे नर/मादीमध्ये चेतना निर्माण होऊन नर-मादी एकमेकांकडे आकर्षित होतात आणि समागमासाठी योग्य जोडीदार मिळवू शकतात, त्यामुळे या गंधाला कामगंध (फेरोमोन) असे म्हटले जाते.  

लिंग प्रलोभन रसायन (ल्यूर) वेगवेगळ्या किडींचा फेरोमोन वेगवेगळा असतो. काही कीटकांमध्ये नर कीटक मादीला, तर काहींमध्ये मादी कीटक नराला आकर्षित करतात. कीटकांच्या या सवयी लक्षात घेऊन कृत्रिम कामगंध (फेरोमोन) तयार केले जातात. फेरोमोन सापळे मोठ्या प्रमाणात लावल्याने लिंग प्रलोभन रसायनांचे (ल्यूर) सूक्ष्म कण वातावरणात पसरतात. कीटकांच्या शरीरातून सोडला जाणारा गंध आणि वातावरणातील कृत्रिम रसायनांचा संदेश यातील फरक त्यांना कळेनासा होऊन त्यांचा गोंधळ उडतो आणि मीलन होऊ शकत नाही.        फेरोमोन सापळा कामगंध सापळ्यास इंग्रजीत 'फेरोमोन सापळा` किंवा 'फनेल ट्रॅप' असेही म्हणतात. हा कमी खर्चाचा व रासायनिक प्रदूषणविरहित उपाय आहे. हा नरसाळ्याच्या आकाराचा असून प्लॅस्टिकचा बनविलेला असतो. त्याची खालची बाजू मोकळी असून त्यास एक प्लॅस्टिकची पिशवी लावण्यात येते. वरची बाजू एका झाकणाने झाकलेली असते. त्यास आतील बाजूस 'आमिष' लावण्याची सोय असते. त्यास मादीचा वास असणारे एक रसायन लावण्यात येते. त्यामुळे नर हा मिलनाकरिता मादीच्या शोधात कामगंध सापळ्याकडे आकर्षित होतो. यामध्ये प्रौढ पतंग आल्यास तो अडकून पडतो. त्यास बाहेर निघणे शक्‍य होत नाही. असे जमा झालेले नर पतंग पाच ते सात दिवसांत मरतात. अशा प्रकारे किडीची पुढील पिढी तयार होण्याच्या नैसर्गिक प्रक्रियेत बाधा येते. त्यामुळे कीडनियंत्रण चांगल्या प्रकारे होते. अशा पद्धतीने प्रत्येक किडीसाठी वेगळा ल्यूर वापरून त्या त्या किडीचे व्यवस्थापन करता येते.  

पिकांमध्ये सापळे लावण्याची पद्धत

फ्लाय ट्री ट्रॅप सापळे वापरताना घ्यावयाची काळजी

वेगवेगळ्या पिकासाठी लागणारे फेरोमोन ल्यूर

संपकर् ः एल. जी. हाके, ९६६५३०४४६७ (कीटकशास्त्र विभाग, कृषी महाविद्यालय, नायगाव (बा.) जि. नांदेड)