जनावरांच्या शरीरावर, केसांमध्ये अाढळणाऱ्या बाह्य परोपजीवीमध्ये उवा, गोचीड, लिखा, गोमाशी, डास यांचा समावेश होतो. या शिवाय एकपेशीय परोपजीवी हासुद्धा एक नुकसानकारक प्रकार आढळून येत आहे. जनावरामधील बाह्य परोपजीवी
जनावरामध्ये आढळणाऱ्या विविध परजीवीपैकी गोचीड हा एक महत्त्वाचा परजीवी आहे. जनावरात रक्त शोषण करण्याबरोबर घातक आजार पसरविण्याचे काम हे गोचीड करीत असतात. एक गोचीड साधारणतः १ ते २ मिली रक्त शोषण करतो, त्यामुळे रक्तक्षय (ॲनिमीया) होतो. गोचीड चावल्यामुळे जनावरांच्या शरीरावर जखमा होतात, त्यामुळे त्वचारोग होण्याची शक्यता असते. गोचीड चावल्यामुळे पॅरालिसीस होण्याची शक्यता असते. गोचीड ताप हा आजार गोचीडामुळे पसरतो. गोचीड निर्मूलन गोचीड नियंत्रणासाठी प्रभावी औषधे बाजारात उपलब्ध आहेत. ही औषधे वापरताना योग्य काळजी घेणे गरजेचे असते
गोचीड निर्मूलन कार्यक्रम हाती घेताना एकाच वेळी संपूर्ण गोठ्याचे गोचीड निर्मूलन करावे. औषध योग्य मात्रेत वापरावे. जनावराच्या अंगावरील गोचीडापेक्षा जास्त गोचीड गोठ्यात सापडत असल्याने गोठ्यातही औषधाची फवारणी करावी. गोठ्यात औषध फवारताना मात्रा दुप्पट वापरावी. गोचीडाच्या अंडी अवस्थेवर औषधांचा परिणाम होत नसल्याने २१ ते २५ दिवसांच्या अंतराने पुन्हा अाैषधाची फवारणी करावी. औषध फवारणी वारा शांत असताना करावी. औषध चारा, पाणी यांवर उडणार नाही, याची काळजी घ्यावी. जनावर औषध चाटणार नाही, याकरिता फवारणीपूर्वी जनावराला पाणी पाजावे. औषध फवारणी करणाऱ्या व्यक्तीने योग्य खबरदारी घ्यावी. उदा फवारणी करताना औषध तोंडात जाणार नाही, याची काळजी घ्यावी. फवारणीनंतर साबणाने स्वच्छ अंघोळ करावी. एकात्मिक जैविक गोचीड निर्मूलन रसायनविरहित गोचीड निर्मूलनासाठी व कुठल्याही प्रकारच्या रासायनिक अंशविरहित पशू उत्पादनाच्या मागणीमुळे ही पद्धत अल्पावधीतच लोक.िप्रय झाली अाहे.
या पद्धतीमध्ये जनावरांच्या गोठ्यातील गोचीड लपण्याच्या जागा, भिंतीच्या फटी जाळणे, गोठ्यातील जमिनीचा वरील एक इंच थर खणून शेतात टाकणे, गोठ्यात आठ ते दहा कोंबड्यांचे पालन करणे या बाबींचा समावेश होतो. कोंबड्या, जनावरांच्या अंगावरील गोचीड खात असल्याने गोचीड संख्या नियंत्रित तर राहतेच, पण अधिकचे उत्पादनही मिळते. इतर बाह्य परोपजीवींच्या नियंत्रणासाठी काही औषधी वनस्पती गुणकारी आहेत, वेखंड या वनस्पतीची पावडर उवा, गोचीड नियंत्रणासाठी वापरावी. ही पावडर जनावरांच्या शरीरावर लावत असताना, केसांच्या उलट दिशेने लावावी, म्हणजे ती त्वचेपर्यंत पोचते. कडूनिंब तेल जनावरांच्या शरीरावर लावावे. कडूनिंबाच्या तेलाचा उग्र वास आणि चव यामुळे बाह्य परोपजीवींची भूक नष्ट होऊन ते मरतात. करंज तेलामध्ये कीटकनाशकाचे गुणधर्म आहेत. हे तेल जनावराच्या शरीरावर लावण्यामुळे बाह्य परोपजीवी मरतात. सीताफळाची पाने सावलीत वाळवून याची पावडर किंवा बियांची बारीक पावडर जनावरांच्या शरीरावर केसांच्या उलट दिशेने लावावी. कण्हेरीच्या पानांचा वापर जनावराच्या शरीरावर बाहेरून लावण्याकरिता करावा. सिट्रोनेल्ला, जिरॅनियम, नीलगिरी तेलामुळे बाह्य परोपजीवी जनावराच्या शरीरापासून दूर जातात, तसेच काही बाह्य परोपजीवी मरतात. टीप ः वरील सर्व उपचार पशुतज्ज्ञांच्या सल्ल्यानेच करावेत. संपर्क ः डॉ. रवींद्रनाथ निमसे, ०२४२६२४३३६१ (गो संशोधन व विकास प्रकल्प, पशुसंवर्धन व दुग्धशास्त्र विभाग, महात्मा फुले कृषी विद्यापीठ, राहुरी, जि. नगर)
