जनुकीय संपादित वाण सुरक्षित आणि शाश्वतही

जनुकीय संपादन या अद्ययावत तंत्रज्ञानामुळे सजीवातील अनेक असाध्य रोगावर मात केली जाऊ शकते, यात संशोधकांच्या मनात काही शंका नाहीत. त्यामुळेच जनुकीय संपादनप्रक्रियेवर जगभरात विविध क्षेत्रांत खूप मोठ्या प्रमाणावर संशोधन होत आहे. त्याचप्रमाणे हे तंत्रज्ञान कृषिक्षेत्रातसुद्धा मोठ्या प्रमाणात वापरले जात आहे. 

आरोग्यदायी आणि टिकाऊ  वाण होतील विकसित अमेरिकेतील युनिव्हर्सिटी ऑफ मिनेसोटामध्ये ‘हाय ओलिक अॅसिड’ सोयाबीनची वाण विकसित करण्याच्या दृष्टीने खूप महत्त्वपूर्ण संशोधन करण्यात येत आहे. ओलिक अॅसिड (मोनोअनश्याचूरेटेड ओमेगा ९ फॅट) हे खाद्य तेलात आढळणारा एक महत्त्वाचा घटक असतो, जो हृदयासाठी उपयुक्त मानला जातो. साधारणपणे सोयाबीनमध्ये याचे प्रमाण ३० ते ३५ टक्के असते; परंतु जीनोम एडिटिंगच्या आधारे याचे प्रमाण ८२ ते ८५ टक्क्यांपर्यंत वाढविण्यात कृषी संशोधकांना यश आले आहे. या संशोधनामुळे सोयाबीन तेलामध्ये ट्रान्स फॅट नसतील (शून्य ट्रान्स फॅट) आणि हे खाद्यतेल हृदयासाठी अतिशय फायदेशीर असेल.  अशाच प्रकारे जनुकीय संपादनप्रक्रियेचा वापर करून मशरूममध्येसुद्धा अवश्य असा बदल घडवून आणला गेला आहे. मशरूम हे स्वास्थवर्धक आणि औषधीय खाद्यपदार्थ आहे आणि याचा मोठ्या प्रमाणात विषेशतः शाकाहारी जेवणात उपयोग केला जातो. परंतु मशरूममध्ये एक ‘पॉलीफेनोल ऑक्सिडेज’ नावाचे रसायन असते. ज्यामुळे मशरूम कापल्यानंतर ते काळे पडतात आणि त्यांची चवसुद्धा बदलते. परंतु नुकतेच हे रसायन उत्पन्न करणारे सहा जनुके शोधून जीनोम एडिटिंगद्वारे ते निकासित केले गेले आहेत. ज्याचा वापर करून मशरूमची एक नवीन वाण पेंन स्टेट युनिव्हर्सिटी अमेरिका येथे तयार करण्यात आली आहे. मशरूमचे हे विकसित वाण कापणी केल्यानंतरही आपला पांढराशुभ्र रंग टिकवून ठेवते. लवकरच या जातीच्या मशरूमची शेती/उद्योग करणाऱ्यासाठी उपलब्ध करण्यात येईल व ग्राहकांना याचा आस्वाद घेता येईल. अशाप्रकारे जवळपास सर्व पिकांमध्ये या प्रकारचे विविध प्रयोग सुरू केले गेले आहेत. ज्यामुळे त्या पिकाचे उत्पन्नच नव्हे, तर रोगप्रतिकार शक्ती, दुष्काळ प्रतिरोधक, पोषकततत्त्वे, टिकाऊपण, रंग, आकार इ. गुणधर्म बदलविले जाणार आहेत. 

जीएमओपेक्षा हे तंत्र आहे भिन्न  या लेखाद्वारे मला असेही सांगण्यास आनंद होतो की हे तंत्रज्ञान अतिशय सुरक्षित, शाश्वत आणि कार्यक्षम आहे. हे सांगण्यामागचे कारण असे की प्रयोगशाळेत ‘जीएमओ’ (जेनेटिकली मॉडिफाइड ऑर्गनिझम्स) तंत्रज्ञान वापरून तयार केलेली पिकाची वाण, म्हणजेच जनुकीय बदल केलेले जीव याबद्दल कृषी संशोधक, सरकार, शेतकरी आणि जनतेमध्ये अनेक प्रकारचे मतभेद आहेत. तसेच, जीएमओ वाणांना नैतिक दृष्टिकोनातून विरोध होतो; कारण या तंत्रज्ञानात एका सजीवामधील जनुके काढून तो दुसऱ्या सजीवात टाकला जातो आणि त्यामुळे जीएमओच्या समर्थनार्थ अथवा विरोधी असे मतभेद दिसून येतात. परंतु हे मतभेद ‘जीनोम एडिटिंग’च्या बाबतीत उद्भवणार नाहीत. कारण या तंत्रज्ञानामध्ये जरी पिकाची नवीन वाण प्रयोगशाळेत तयार केली गेली, तरी या प्रक्रियेत दुसऱ्या सजीवामधून जनुके सोडली जात नाही. उलट ज्या सजीवामध्ये बदल घडवून आणायचा आहे, त्याच सजीवामध्ये अचूक ‘आंतरिक जनुकीय बदल’ केला जातो. तसेच, जनुकीय संपादन हे तंत्रज्ञान जीएमओप्रमाणे नियंत्रित केले जाणार किंवा जीएमओ म्हणूनही ग्राह्य धरले जाणार नाही.   जनुकीय संपादनास  जगभरातून मिळतेय समर्थन नुकत्याच आंतरराष्ट्रीय नियतकालिकात प्रकाशित झालेल्या माहितीवरून असे कळते,  की अमेरिका, युरोप, चीन या देशांतील उच्चतरीय कृषी संस्थांनी जनुकीय संपादन या तंत्रज्ञानाला समर्थन दिले आहे. ज्याप्रमाणे नैसर्गिकरीत्या नवीन वाण तयार केली जातात, त्याचप्रमाणे  जनुकीय संपादनप्रक्रियेने तयार केलेली वाणसुद्धा नैसर्गिक, सुरक्षित व शाश्वत मानली जातील. यामुळे आपणास लवकरच जनुकीय संपादनप्रक्रियेने विकसित केलेली फळे, भाज्या आणि धान्य बाजारात दिसतील व त्याचा आस्वाद घेता येईल. विशेषतः याचा फायदा शेतकऱ्यांनासुद्धा होईल. ज्या गतीने जनुकीय संपादनावर संशोधन चालू आहे त्यावरून असे वाटते, की हे तंत्रज्ञान नक्कीच दुसऱ्या हरितक्रांतीमध्ये मोलाचा वाटा उचलेल, यात शंका नाही.

GUNVAT PATIL

 gpatil@umn.edu (लेखक युनिव्हर्सिटी ऑफ मिनेसोटा, सेंट पॉल, (युएसए) येथे संशोधक आहेत.)