फुलशेतीचं ब्युटी‘फुल’ थायलंड!

थायलंडमध्ये घरोघरी फुलझाडं जपलेली दिसतात. पोराला सांभाळता सांभाळता टिश्युकल्चरचं विरजण लावण्याचं काम गृहिणी सहज करतात. चूल, मूल आणि फूल या तिघांना सांभाळत थाई महिलेचा दिनक्रम सुरू असतो. ५४ टक्के निर्यातीबरोबरच स्थानिक ग्राहकांकडूनही फुलशेतीला मोठा हातभार लागतो. थायलंडच्या हिरव्यागार वातावरणात बुलेट धकधकत निवांत निघालीय. रस्त्यावर नजर ठेवून इतरत्र झाडं, पक्षी, प्राणी, आजूबाजूची घरं, गावं, लोक यासारख्या चराचर निसर्गाचा आनंद घेत प्रवास करतोय. रस्त्यानं जाताजाता मला लांबूनच काहीतरी वेगळं दृश्य दिसलं. एका टपरीत लाकडी स्टॅन्डवर भरपूर दारूच्या बाटल्या रचून ठेवलेल्या होत्या. पण त्यांना लेबल नव्हते. लाल आणि निळ्या लेबलात मिरविणाऱ्या बाटल्या इथं बिनालेबलच्या वस्रहीन उभ्या होत्या. इथं हातभट्टीचा गृहउद्योग चालतो की काय? अशी मादक शंका चाटून गेली. पण तसं वाटत नाहीये. बुलेट थांबवून तिथं गेलो. पाहतो तर काय?... दारूच्या शंभर दीडशे बाटल्या लाकडी स्टॅन्डवर मांडल्या होत्या. त्यामध्ये पारदर्शक टिश्युकल्चरचा मीडिया भरलेला. त्यात लावलेली हिरवीगार रोपं. क्या बात है! एखाद्या सुसज्ज टिश्युकल्चर प्रयोगशाळेत काळजीपूर्वक बनवल्या रोपांची गुणवत्ता या निरोगी रोपांपुढे झक मारेल.  एक बाई तिथं बसलीय. शेजारी शेंबडं पोरगं खेळतंय. पोराची आणि रोपांची आई हीच असावी, हा कयास बांधणं कठीण नव्हतं. तिला रोपांबद्दल माहिती विचारायचा प्रयत्न केला, पण भाषेची अडचण दोन शास्रज्ञांच्या संवादाची वैरीण झाली. हातवाऱ्याने जे काही मुक्या-बहिऱ्यासारखे बोललो तेवढंच. पोटच्या शेंबड्या पोराएवढंच ती या रोपांवरही प्रेम करत असावी. पोराच्या आणि रोपांच्या गुटगुटीत तब्बेतीवरून याची कल्पना येते होती. थायलंडमध्ये वनस्पतिशास्त्र हा पारंपरिक व्यवसाय आहे, असं म्हटलं तर वावगं ठरणार नाही. पोराला सांभाळता सांभाळता टिश्युकल्चरचं विरजण लावण्याचं काम गृहिणी सहज करतात. चूल, मूल आणि फूल या तिघांना सांभाळत थाई महिलेचा दिनक्रम सुरू असतो.  उष्ण कटिबंधीय फुलपिकांसाठी थायलंड प्रमुख देश आहे. इथल्या फुलशेतीचा विकासाचं रोपटं खासगी क्षेत्राच्या मेहनतीबरोबरच शासनाच्या मदतीच्या खतपाण्यामुळे पोसलं गेलंय. वेगवेगळ्या प्रकारचे ऑर्किड आणि कटफ्लॉवर यांचा व्यवसाय इथं जोरात चालतो. डेंड्रोबिअम ऑर्किड ही प्रमुख पिकं. वर्षभर पाण्याचा पुरवठा आणि इथलं पोषक वातावरण फुलझाडांना मानवलंय.  ऑर्किडच्या वेगवेगळ्या जातींचं थायलंड माहेरघर आहे. म्हणूनच फुलझाडांच्या मुख्यतः ऑर्किडच्या धंद्यात थायलंडचा हात कुणी धरू शकणार नाही. इथं ऑर्किडच्या तब्बल ११२० प्रजाती आढळतात. गेल्या शंभर वर्षांपासून ऑर्किड वाढवणं हा श्रीमंतांचा शौक मानला जायचा. मात्र डेंड्रोबीएमच्या उगमानंतर या श्रीमंती षौकानं सामान्य माणसाचा उंबरठा ओलांडत माजघरात पाय ठेवले. आपल्या देशातील स्थानिक फुलांच्या जातींचं संवर्धन करून जागतिक बाजारपेठ काबीज करण्यात थाई लोकांचा हात कुणीच पकडू शकणार नाही. नवीन जाती विकसित करून त्यांचा वेगाने प्रसार करणे यात थाई लोकांच्या यशाचं गमक आहे. १९६६ मध्ये अगदी छोट्या प्रमाणात फुलं काही युरोपियन देशात निर्यात व्हायची. पहिल्या गिअरमध्ये चालणाऱ्या फुलगाडीने पुढच्याच दशकात टॉप गिअर टाकत जगाच्या प्रमुख ऑर्किड उत्पादक आणि निर्यातदारांच्या यादीत मानाचं स्थान मिळवलं. कटफ्लॉवर बरोबरच कुंडीतील फुलझाडे आणि अॅडेनिअम, सायकॅड, यूफोर्बिया आणि पामसारख्या रोपांचा निर्यातीत मोठा वाटा आहे. या धंद्यातील स्पर्धात्मकता लक्षात घेऊन नवीन फुलांच्या जाती विकसित करण्याबरोबरच त्यासंबंधीची बौद्धिक संपदा आणि परवाने विकून डॉलरचा ओघ देशात आणला जातोय. सतत संशोधन आणि विकास करत नवीन तंत्रज्ञान स्वीकारणं, हा ‘थाई’ शेतकऱ्याचा स्थायीभाव आहे. कमी खर्चात उत्पादन, ग्रीन हाउस तंत्रज्ञान, लागवडीसाठीचं सामान, कीड आणि रोगांचा प्रतिबंध, उतिसंवर्धन, वनस्पती प्रजनन, काढणीपश्‍चात तंत्रज्ञान, पॅकिंग यांसारख्या प्रत्येक घटकांमध्ये आधुनिक तंत्रज्ञानावर भर दिला जातो. अशा नवनवीन तंत्रज्ञानामुळे उत्पादन आणि गुणवत्ता तर वाढलीच, पण पिकांचं नुकसान कमी होऊन फायदा उंचावला.  २०१२ च्या आकड्यानुसार ७४२० एकरांवर पसरलेली फुलशेती प्रतिएकर २४०३ किलोचं दान शेतकऱ्याच्या पदरात टाकत होती. या  कटफ्लॉवरची निर्यात १४८ देशात करून ६३६० कोटी डॉलरचा हिरवागार फुलोरा मायदेशी फुलवला होता. त्याचबरोबर कुंडीतील रोपांची आणि झाडांची निर्यात १६० देशात करून घसघशीत १७८० कोटी डॉलर थाई पदरात पडून घेतले होते. ‘पैसे झाडाला लागत नाहीत!’ ही म्हण थाई शेतकऱ्याने खोटी करून दाखवली आहे. जणू थायलंडचा शेतकरी म्हणतोय  ‘लक्षात ठेवा! आपल्या धंद्यात पैसे झाडालाच लागतात!’  इथं अजून एक गोष्ट नमूद करण्यासारखी आहे, ती म्हणजे येथील एकूण ऑर्किड उत्पादनांपैकी ५४ टक्के निर्यात होते, पण ४६ टक्के फुलं स्थानिक बाजारात विकली जातात. देशातील दर्दी ग्राहक, फुलं विकत घेत आपला शौक पूर्ण करून बळिराजाच्या कष्टाचं चीज करतात. बँकॉकमध्ये ‘पाक ख्लाँग तलत’ हे मोठं फुलांचं मार्केट आहे. सतराव्या शतकातील राजा राम-१ याच्या काळापासून हा फुलाचा बाजार बहरतोय. पूर्वी हा बाजार पाण्यावर भरायचा, नंतर मात्र तो जमिनीवर आला. मोकळ्या जागेवर भरणारा हा बाजार २०१६ मध्ये इनडोअर झाला. या मार्केटची खासियत म्हणजे हे बारा महिने चोवीस तास उघडं असतं. देशविदेशातील ग्राहकांनी ते सदैव गजबजलेलं असतं. थायलंडमध्ये प्रत्येक घरात, अंगणात फुलझाडं दिसतात. घरोघरी फुलं सजवण्याची प्रथा आहे. फुलांबरोबर रंगीबिरंगी बाहुल्या शुभशकुन म्हणून सजवल्या जातात. प्रत्येक घरात फुलझाडांच्या कुंड्या हमखास मिळतील. जसं आपण कुत्र्याला नाव देतो तसं काही जण घरातील झाडांना नाव देऊन त्यांना घरातील सदस्यत्व देतात. इथं दैनंदिन व्यवहारात फुलांना मोठं स्थान आहे. सणाच्या दिवशी तर फुलांशिवाय त्यांचं पान हालत नाही. थाई फुलांच्या विचाराने मन कसं प्रफुल्लित झालंय. दारूच्या बाटलीत झाडं उगवूनही, ढगात न जाता कष्टाने नर्सरीत राबणाऱ्या नर्सरेश्‍वरीला नमस्कार केला. तिनेही हसून मान डोलवत त्यांचा स्वीकार केला. बुलेटला किक मारली. फुलांच्या देशातून ‘फूल’कित होत सफर परत सुरू केली.   आपणही हे नक्कीच करू शकतो... थायलंडसारखा सात कोटी लोकसंख्येचा देश जर आपल्या देशातील ४६ टक्के फुलं देशातच विकत असेल तर सव्वाशे कोटीच्या आपल्या देशात काय चमत्कार होऊ शकतो, याची आपण कल्पनाच करू शकतो. त्यासाठी बऱ्याच गोष्टी करता येतील. जसं घरी आलेल्या पाहुण्याला एखादं फूल भेट देणं, ‘मित्रा कटिंग चहा काय मागतो, त्याऐवजी फूल घे!’ असं म्हणत एखादं गुलाबाचं फूल पुढे करणं. हो, मात्र समोर मित्र आहे की मैत्रीण याचा रागरंग पाहून तुम्ही गुलाबाचा रंग ज्यानं त्यानं ठरवावा! कुणाकडे जाताना खाली हाताने न जाता, एखादा जरबेरा किंवा गुलाबाचा गुच्छ घेऊन जाणं. घरात चिनी, प्लॅस्टिकची कृत्रिम फुलं वापरून स्वतःला आणि इतरांना ‘फूल’ बनवण्याऐवजी जितीजागती फुलं सजवून नैसर्गिक आनंद घेणं. दसऱ्यासारख्या सणाला आपट्याच्या झाडाचं वस्त्रहरण करण्याऐवजी फुलांच्या पाकळ्या वाटणं. अगदीच आपट्याचा आग्रह असेल तर एका आपट्याच्या पानाबरोबर, पानावर सुपारी ठेवल्यागत काही पाकळ्या देण्यास सुरवात करता येईल. अगदी महिलांची ओटी भरतानासुद्धा धान्य आणि नारळासोबत एखादं फूल पदरात टाकायची आधुनिक प्रथा आपण नक्कीच सुरू करू शकतो. जमिनीवर पाट टाकून जेवायला बसायच्या जुन्या प्रथेला जसं गोऱ्या साहेबी प्रभावाने डायनिंग टेबलवर घेऊन बसवलं, तसंच जुन्या प्रथांमध्ये हा रंगीत आधुनिक बदल घडवून, फुलांचा वापर सुरू करू या. यातून आपण शेतकऱ्यांच्या आणि पर्यायाने आपल्या जीवनात समृद्धीची फुलं फुलवू शकू, असा ‘फुल्ल-टू’ विश्‍वास मला वाटतो.   - डॉ. सतीलाल पाटील, ९९२२४५९७८४ (लेखक हे ग्रीन-व्हिजन लाइफ सायन्सेस  प्रा. ली. कंपनीचे संचालक आणि ‘ड्रीमर अँड डुअर्स’ पुस्तकाचे लेखक आहेत.)