शेतीमध्ये बियाणे, खते, कीडनाशके आदी निविष्ठांचा वापर अत्यंत महत्त्वाचा ठरतो. बऱ्याच वेळा निविष्ठा खरेदीवेळी फसवणूक होण्याची शक्यता असते. त्यामुळे या निविष्ठांच्या खरेदी करताना अत्यंत दक्ष राहणे आवश्‍यक आहे. योग्य माहिती घेऊन खरेदी केल्यास होणारी फसवणूक टाळली जाईल. बीज प्रमाणीकरण
बियाण्याबाबतीत बाजारात प्रमाणित बियाणे व सत्यतादर्शक बियाणे विक्रीस येतात. बियाणे अधिनियमांतर्गत विविध राज्यामध्ये बियाणे प्रमाणीकरणासाठी बीज प्रमाणीकरण यंत्रणा स्थापना करण्यात आल्या आहेत. प्रमाणित बियाणे उत्पादनासाठी सीड प्लॉटस घेतले जातात. त्यांना बीज प्रमाणीकरण यंत्रणेचे अधिकारी वेळोवेळी भेट देत असतात. त्यांच्या मार्गदर्शनाखाली चाचण्या घेतल्यानंतर या यंत्रणेमार्फत बियाणे प्रमाणीकरण केले जाते. बियाणे उत्पादक कंपनी अधिसूचित नसलेल्या वाणांचे बिजोत्पादन करू शकते. अधिसूचित नसलेल्या वाणांबाबतीत बियाण्याच्या पिशवीवर सत्यदर्शक लेबल लावून त्याची विक्री केली जाते. या बियाण्यांच्या दर्जाबाबत स्वत: बियाणे उत्पादक खात्री देत असते. बियाणे खरेदीवेळी घ्यावयाची काळजी
परवानाधारक विक्रेत्यांकडूनच बियाण्याची खरेदी करावी. प्रामुख्याने बीज प्रमाणीकरण यंत्रणेने प्रमाणित केलेले बियाणे खरेदी करण्यास प्राधान्य द्यावे. बियाणे खरेदीवेळी विक्रेत्याकडून पक्के बिल घ्यावे. बिलावर दुकानाचे नाव, खरेदीदाराचे नाव, उत्पादकाचे नाव, बियाण्याचे नाव, लॉट क्रमांक, विक्रीची किंमत असल्याची खात्री करावी. पावतीवर विक्रेत्याची व शेतकऱ्याची सही व अंगठा असावा. कच्चे बील स्वीकारू नये. पक्क्या बिलासाठी आग्रह करावा. मिळालेले बील जपून ठेवावे. पिशवीच्या लेबलवरील माहिती पाहावी. या लेबलवर पिकाचे नाव व त्यात पिकाची उगवणशक्ती, भौतिक व आनुवंशिक शुद्धता टक्केवारी, बियाणे चाचणीची तारीख, महिना व वर्ष, वजन, बीज प्रक्रियेसाठी वापरलेले रसायन, किंमत इत्यादी गोष्टींचा उल्लेख तपासावा. बियाणे पिशवीवर असलेला किंमतीपेक्षा जास्त भावात बियाणे खरेदी करू नये. आंतरराज्य वस्तूंच्या पॅकिंगवर किंमत छापणे कायद्याने बंधनकारक असते. त्यामुळे बियाण्यांच्या पिशवीवर किंमत छापली नसल्यास किंवा विक्रेता पिशवीवरील किंमतीपेक्षा जास्त किमतीची मागणी करीत असेल तर ही बाब जिल्हा वजनमापे निरीक्षकाच्या निदर्शनास आणावी. या विभागाचे अधिकारी जिल्हा व तालुका स्थरावर कार्यरत असतात. बियाणे खरेदी पावतीवर छापील बील क्रमांक असल्याची खात्री करावी. बियाणे पिशवी ही तिन्ही बाजूंनी शिवलेली असावी. वरील बाजू ही प्रमाणपत्रासह शिवलेली असते. पेरणीसाठी पिशवी फोडताना ती खालील बाजूने फोडावी. त्यामुळे पिशवीस असलेले लेबल व बीज प्रमाणीकरण यंत्रणेचा टॅग व्यवस्थित राहील. लेबल, टॅग जपून ठेवावा. मुदतबाह्य झालेले तसेच पॅकिंग फोडलेले सुटे बियाणे खरेदी करू नये. बियाणांविषयी काही तक्रार असेल तर तालुका कृषी अधिकारी पंचायत समिती किंवा जिल्हा परिषद कृषी विभागाकडे लेखी तक्रार द्यावी. सत्यतादर्शक बियाण्यामध्ये प्रमाणीकरण यंत्रणेचे प्रमाणपत्र वगळता अन्य सर्व बाबी वरील प्रमाणे असतात. बियाणे विक्रेत्यांसाठी महत्त्वाच्या बाबी
दुकानामध्ये बियाणे भावफलक दर्शनी भागात लावावा. त्यावर कंपनी निहाय, जातीनिहाय बियाणे साठा व दर नमूद करावेत. सत्यतादर्शक बियाण्याच्या पिशवीवर फक्त एकच लेबल असल्याची खात्री करावी. लेबलवर दिशाभूल करणारा कोणताही मजकूर नसावा. बियाण्याची विक्री परवाना घेऊनच करावी. ग्राहकांस बियाणे खरेदीची पक्की पावती द्यावी. त्यावर वरीलप्रमाणे सर्व मजकुराची नोंद असावी. बियाणे खरेदी-विक्रीचा मासिक अहवाल गटविकास अधिकारी व कृषी विकास अधिकारी यांना नियमित सादर करावा. परवाना दिलेल्या ठिकाणीच बियाण्याची विक्री किंवा साठा करावा. बियाणे परवाना शेतकऱ्यास दिसेल अशा ठिकाणी लावावा. (टीप : शेतकऱ्यांची निविष्ठा बाबत फसवणूक होऊ नये. यासाठी अत्यावश्यक वस्तु अधिनियम १९५५ या कायद्यार्तगत पुढीलप्रमाणे कायदे तक्रार करता येते. बियाणे : बी बियाणे अधिनियम १९६८ बी बियाणे नियम १९६८ बियाणे (नियंत्रण) आदेश १९८३) - संजय बडे, ७८८८२९७८५९. (सहाय्यक प्राध्यापक (कृषिविद्या विभाग) दादासाहेब पाटील कृषी महाविद्यालय, दहेगाव ता. वैजापूर जि. औरंगाबाद)
