ब्रॉयलर कोंबड्यांचे व्यवस्थापन करताना त्यांचे सुयोग्य नियोजन करावे. आजच्या लेखात व्यावसायिक मांसल पिलांची खरेदी, जागा, ब्रूडिंग आणि गादी व्यवस्थापन या विषयी माहिती घेत आहोत. व्यावसायिक ब्रॉयलर कोंबड्यांची वाढ ही अतिशय वेगाने होत असते. या कोंबड्या केवळ ५ ते ६ (३५ ते ४२ दिवसांत) आठवड्यात विक्रीस तयार होतात. दरवर्षी व्यावसायिक ब्रॉयलर कोंबड्यांच्या विक्रीच्या कालावधीत एक दिवसांची घट होत आहे, त्यामुळे कमी कालावधीत सुयोग्य व्यवस्थापन करणे अत्यंत गरजेचे आहे. वर्षभरात जास्तीचे उत्पादन घेण्याकरिता वातावरणानुसार त्याच्या व्यवस्थापनामध्ये बदल करणेही तितकेच आवश्यक आहे. पिलांची निवड
पिलांची खरेदी ही उच्च दर्जाच्या अंडी उबवणूक केंद्रातून करावी. चांगल्या व उच्च दर्जाच्या पिलांच्या निवडीवर नफा हा अवलंबून असतो. पिलांची निवड करण्यापूर्वी सदरील अंडी उबवणूक केंद्रास प्रत्यक्ष भेट द्यावी किंवा तेथील केंद्राबद्दल माहिती घ्यावी. त्यानंतरच खरेदी करावी. सद्यःस्थितीत भारतीय बाजारात कॉब-४३० वाय, रॉस-३०८-एपी९५, इंडियन रिव्हर, अरबोर एकर्स, हबर्ड, लोहमन, स्टार ब्रो इत्यादी जाती उपलब्ध आहेत. पिलांची जलद वाढ. उत्तम रोग-प्रतिकारक क्षमता. मांसल व पुष्ट स्नायू. खाद्याचे मांसात जास्त व लवकर रूपांतर करण्याची क्षमता. जागा व्यवस्थापन ब्रॉयलर कोंबड्यांना त्याच्या वयोमानानुसार जागा पुरवणे गरजेचे आहे. सर्वसाधारणपणे कोंबड्यांच्या योग्य वाढीसाठी पारंपरिक गादी पद्धतीत त्यांना खालील प्रमाणे जागा द्यावी.
५ ते ६ आठवडा : १.२ चौ. फूट कमी जागा किंवा अधिकची जागा दिल्यास पिलांच्या वाढीवर परिणाम होतो. योग्य प्रमाणात जागा दिल्यास कोंबड्यांची वाढ योग्य त्या प्रमाणात होते. त्यांची रोगप्रतिकारक क्षमता चांगली राहते. जागेमध्ये ऋतुमानानुसार बदल करावाच लागतो, नाहीतर विविध रोगांचे प्रमाण वाढण्याची शक्यता असते. उदाहरणार्थ, उन्हाळ्यामध्ये १० ते १५ टक्के जागा जास्त द्यावी लागते. त्यामुळे त्यांचा उष्माघातामुळे बचाव होईल. ब्रूडिंग व्यवस्थापन
अंड्यातून बाहेर आलेल्या छोट्या पिलांना पहिल्या दिवसापासून कृत्रिमरीत्या उष्णता देऊन त्याची शारीरिक वाढ व जोपासना करण्याच्या प्रक्रियेला ब्रूडिंग म्हणतात. पिलांच्या शरीराचे तापमान ४१ ते ४२ अंश सेल्सिअस इतके असते. लहान पिले प्रथमतः वातावरणातील तापमान बदलाला तयार नसतात. कारण त्यांच्या शारीरिक अवयवांची वाढ आणि पंखांची वाढ झालेली नसते. त्यामुळे त्यांना सुरुवातीस काही दिवस कृत्रिम ऊब देणे गरजेचे आहे. सुरुवातीला काही आठवडे (२-३ आठवडे) ब्रूडिंग व्यवस्थापन चांगले करावे लागते. त्यावरच त्यांची पुढील वाढ अवलंबून असते. ऋतुमानानुसार ऊब देण्याचा कालावधी कमी-जास्त करावा लागतो. ज्या उपकरणांचा वापर पिलांना ऊब देण्यासाठी केला जातो, त्यांना ब्रूडर म्हणतात. ब्रूडर हे जमिनीपासून २ ते ३ फूट उंचीवर ठेवावेत. त्यांच्या आवश्यकतेनुसार ब्रूडरची उंची कमी किंवा जास्त करावी. परंतु ब्रूडर पिलांना स्पर्श होणार नाहीत याची काळजी घ्यावी. ब्रूडिंग करतेवेळी ब्रूडरचे तापमान हे वयानुसार ठेवावे लागते. पहिला आठवडा : ९५ डिग्री फे. (३५ अंश से.) दुसरा आठवडा : ९० डिग्री फे. (३२.३ अंश से.) तिसरा आठवडा : ८५ डिग्री फे. (२९.६ अंश से.) दर सात दिवसांनी साधारणतः ५ डिग्री फे. (२.७ अंश से.) तापमान कमी करावे. ऋतुमान बदलात बऱ्याच वेळा शेडचे तापमान प्रमाणात ठेवणे अवघड जाते. अशावेळी जर आपण विजेचे (पिवळे) बल्ब वापरले, तर अधिक फायद्याचे ठरेल. पिलांच्या योग्य वाढीसाठी १८ ते २५ अंश सेल्सिअस इतके शेडचे तापमान असावे. कृत्रिम ऊब देताना पिलांच्या हालचालींवर बारीक लक्ष ठेवावे. पिलांच्या वर्तणुकीचा अंदाज लक्षात घ्यावा. आपण दिलेल्या जागेमध्ये सर्व पिले समप्रमाणात विखुरलेली असतील, तर आपण देत असलेली कृत्रिम ऊब ही योग्य आहे. जर पिले ब्रूडरपासून दूरवर जात असतील, तर त्यांना देण्यात येत असलेली कृत्रिम उष्णता ही जास्त होत आहे हे लक्षात घ्यावे. एखादा बल्ब कमी करावा किंवा ब्रूडरची उंची वाढवावी. पिले ब्रूडर खाली एकत्रित जमा होत असतील, तर त्यांना आणखी उष्णतेची गरज आहे हे लक्षात घ्यावे. त्यासाठी आणखी एखादा बल्ब वाढवावा अथवा जास्त वॉटचे बल्ब वापरावे. वीज वापरून ब्रूडिंग करत असाल, तर सर्व साधारणपणे एका पिलास २ वॉट एवढी उष्णता देणे गरजेचे आहे. कृत्रिम उष्णता देतेवेळी प्रकाशासाठी शेडमध्ये ठरावीक अंतरावर बल्ब लावून पिलांना २३ तास प्रकाश आणि पिले मोठी होत असताना गरजेनुसार १ ते २ तास अंधार ठेवण्यास हरकत नाही. ब्रूडिंगमुळे पिलांच्या वाढीसाठी आवश्यक असणारे स्राव तयार होण्यास चालना मिळते. गादी पद्धतीत प्रामुख्याने भाताचे (धान) तूस, लाकडाचा भुसा, भुईमुगाची टरफले, नारळाचा भुसा इत्यादीचा गादी म्हणून वापर केला जातो. भाताच्या तुसाचा गादी म्हणून वापर अधिक फायदेशीर ठरतो. ऋतुमानानुसार गादीच्या थराच्या जाडीमध्ये बदल करणे आवश्यक आहे. हिवाळ्यात गादीची जाडी ३ ते ४ इंच या प्रमाणात ठेवावी. त्यामुळे कोंबड्यांना ऊब मिळते, थंडीपासून संरक्षण होते. उन्हाळ्यात गादीची जाडी १ किंवा २ इंच कमी करावी. त्यामुळे कोंबड्यांचे उष्णतेपासून संरक्षण होण्यास मदत होईल. सर्वप्रथम पिले शेडमध्ये आल्यानंतर गादीवर ३ ते ४ दिवस वर्तमानपत्राचा थर लावावा. त्यामुळे पिले तूस खाणार नाहीत. चांगल्या तुसाचे गुणधर्म आणि फायदे
वजनास हलके, स्थानिक बाजारात उपलब्धता. कोणतेही विषारी घटक नसावेत. तुसामध्ये विष्ठेतील ओलावा शोषून घेण्याची व लवकर कोरडा होण्याची क्षमता असावी. तुसात वडी/केक होण्याची क्षमता कमी असावी. तूस हे निसर्गात विघटनशील असावे. त्याचा उपयोग शेतीसाठी खत म्हणून करता यावा. तुसामध्ये कोणत्याही प्रकारचे बुरशीजन्य पदार्थ नसावेत. संपर्क : डॉ. आर. सी. कुलकर्णी, ७७७६८७१८०० (पशुवैद्यक व पशुविज्ञान महाविद्यालय, उदगीर, जि. लातूर)
