मृद्‌-जलसंधारणासाठी उपाययोजना

प्रत्येक ठिकाणची भौगोलिक स्थिती, जमिनी, सिंचन स्रोaत समान नसतात. त्यामुळे स्थानिक परिस्थितीनुसार मृद्‌ व जल संधारणाचे उपाय अवलंबणे गरजेचे आहे. मृद्‌ व जलसंधारण कामांच्या निर्मितीमध्ये तसेच देखभाल दुरुस्तीमध्ये लोकसहभाग फार महत्त्वाचा असतो.
Measures for soil-water conservation
Measures for soil-water conservation

प्रत्येक ठिकाणची भौगोलिक स्थिती, जमिनी, सिंचन स्रोaत समान नसतात. त्यामुळे स्थानिक परिस्थितीनुसार मृद्‌ व जल संधारणाचे उपाय अवलंबणे गरजेचे आहे. मृद्‌ व जलसंधारण कामांच्या निर्मितीमध्ये तसेच देखभाल दुरुस्तीमध्ये लोकसहभाग फार महत्त्वाचा असतो.  सध्या भूजलाचा उपसा मोठ्या प्रमाणात होत आहे. मात्र त्याप्रमाणात भूजलाचे पुनर्भरण होत नाही. परिणामी, भूजलपातळी खोल जात आहे. भूजल म्हणजेच पावसाच्या पडलेल्या पाण्यापैकी जमिनीत मुरलेले पाणी होय. पडलेल्या पावसाच्या पाण्याचे संधारण करणे अतिशय महत्त्वाचे असते. मृद्‌संधारणासाठी डोंगर उतारावर व पडीक जमिनीवर सलग समतल चर, बांधबंदिस्ती, नालापात्रात माती आणि सिमेंटचे बांध यासारखे कामे करणे गरजेचे आहे. यामुळे विहिरीतील पाणीपातळीत वाढ होऊन सिंचनक्षेत्रात वाढ होते. परिणामी, पिकांच्या उत्पादकतेतही वाढ होते.  जलसंधारणासाठी करण्यात येणाऱ्या उपायांमध्ये समपातळीवरील बांध, समपातळी रेषेवरील चरी, घळी नियंत्रण बांधकाम, नाला बांध, गॅबियन, सिमेंट बंधारे, नाला सरळीकरण, शेततळ्याचा समावेश होतो. शास्त्रीय पद्धतीने या उपाययोजना कराव्यात. अनघड दगडी बांध

  • डोंगराळ भागात घळी नियंत्रणासाठी अनघड दगडी बांध उपयुक्त आहेत. यामुळे वाहत्या पाण्याची गती कमी होते. पाण्याबरोबर आलेली माती बांधाच्या वरच्या बाजूला साठविली जाते. जमिनीच्या धुपेस प्रतिबंध निर्माण होतो. 
  • हा मृद्‌ व जलसंधारणाचा कमी खर्चिक उपाय आहे. 
  • बांध घालावयाची जागा खडकाळ असू नये. दगडी बांधाच्या बांधकामासाठी स्थानिक स्तरावर दगड उपलब्ध असणे आवश्‍यक आहे. दोन बांधांतील उभे अंतर १ मीटरपेक्षा जास्त असावे. 
  • दगडी बांध बांधताना पाया चांगला खोदून घ्यावा. घळीच्या दोन्ही काठांत बांध घुसवावा. 
  • बांधाची उंची ही घळीच्या खोलीनुसार ठेवावी. बांधाची सरासरी उंची लहान बांधासाठी ०.७५ मीटर व मोठ्या बांधासाठी १ मीटरपर्यंत ठेवावी.
  • पाया किमान ०.५० मीटर ठेवावा. पाया भरण्यासाठी २० ते २५ सेंमी गोलाईचे दगड वापरावेत.
  • बांध बांधताना सर्वांत खाली मोठे दगड व त्यावर लहान दगड या पद्धतीने रचना करावी. बांधाच्या आतील व पुढील बाजूस १:१ उतार द्यावा.  
  • दगड रचताना सांधेमोड पद्धतीने रचावेत, त्यामुळे बांध मजबूत होतो. दोन मोठ्या दगडातील पोकळ्या लहान दगडांनी भरून काढाव्यात.
  • गॅबियन बंधारा

  • जाळीच्या सांगाड्यात दगडांचा जो बांध घातला जातो, त्यास ‘गॅबियन बंधारा’ असे म्हणतात. 
  • ज्या ठिकाणी पर्जन्यमान आणि नाल्याच्या तळाचा उतार जास्त असतो. तेथे पाण्याच्या प्रवाहामुळे दगडी बांध टिकू शकत नाहीत. अशा ठिकाणी गॅबियन बंधारा उपयुक्त ठरतो.
  • पाण्याबरोबर वाहून येणारी माती बंधाऱ्याच्या वरच्या बाजूला अडविली जाते. त्यामुळे जमिनीची धूप देखील रोखली जाते.
  • गॅबियन बंधारा बांधावयाच्या नाल्याची रुंदी १० मीटरपेक्षा अधिक नसावी. तसेच बंधाऱ्याची उंची १ मीटरपेक्षा जास्त नसावी. 
  • नाल्याच्या वळणावर हा बंधारा बांधू नये. गॅबियन बंधाऱ्यासाठी निवडलेली जागा खडकाळ नसावी.   
  • निवडलेल्या जागेत नाल्याच्या पात्रात दोन्ही बाजूंकडील काठ चांगले खोदून घ्यावेत. नंतर बांध बांधावयाच्या जागेवर १५ बाय १५ सेंमी आकाराची लोखंडी जाळी अंथरावी. त्या जाळीवर दगड रचून घ्यावेत. 
  • मोठ्या दगडांमधील पोकळ्या लहान दगडांनी भरून घ्याव्यात. दगड रचून झाल्यानंतर जाळी तारेने बांधून घ्यावी. बांधाची माथा रुंदी ०.५० मीटर ठेवावी. तसेच बांधाच्या बाजूला १:१ उतार ठेवावा.
  •   समपातळी सलग चर

  • समपातळी सलग चरामुळे डोंगर उताराहून वेगात वाहत येणाऱ्या पाण्याचा वेग कमी होतो. 
  • या चरामध्ये पाणी समपातळीत अडवून साठविले जाते. साठलेले पाणी हळूहळू जमिनीत मुरते. त्यामुळे भूजल पातळी उंचावते. पाण्याबरोबर वाहत आलेली माती चरामध्ये साठून राहते. 
  • समपातळीत रेषेवर ३० सेंमी खोल व ६० सेंमी रुंद असे सलग चर खोदावेत. जमिनीचा उतार आणि प्रकारावर दोन चरांतील अंतर अवलंबून असते. या चरातून निघणारी माती चराच्या खालच्या बाजूस टाकावी.
  • चरांच्या खालच्या बाजूला टाकलेल्या मातीमुळे बांध तयार होतो. त्या बांधावर वृक्ष लागवड करावी.
  • पाण्यासोबत वाहून येणारी माती चरामध्ये साठविली जाते. त्यामुळे जमिनीच्या धुपेस प्रतिबंध होतो. 
  • चरात साठलेल्या पाण्यामुळे २ चरांमधील क्षेत्रामध्ये ओलावा दीर्घकाळ राहतो.
  • माती नाला बांध  

  • नाला पात्रामध्ये मातीचा बांध घालून पाणी अडविणे, जिरवणे व अतिरिक्त पाणी सांडव्याद्वारे सुरक्षितपणे काढून देण्यासाठी माती नाला बांध उपयुक्त आहे. 
  • माती नाला बांध हा पूरनियंत्रण व घळी नियंत्रणासाठी उपयुक्त आहे. नाला बांधामुळे अडविलेले पाणी जमिनीत मुरते. परिणामी, भूजल साठा वाढण्यास मदत होते. 
  • तसेच या बांधाच्या खालच्या बाजूला असलेल्या विहिरींच्या पाणीपातळीत वाढ होते. 
  • हा बांध बांधण्याच्या ठिकाणी पाणलोटाचे क्षेत्र १० हेक्‍टरपेक्षा कमी व १००० हेक्‍टरपेक्षा जास्त असू नये. 
  • नाला पात्राचा उतार ३ टक्‍क्‍यांपेक्षा जास्त नसावा. हा बांध बांधल्यानंतर सभोवतालची जमीन चिबड होणार नाही, याची काळजी घ्यावी. 
  • नाल्याच्या वळणावर हा बंधारा बांधू नये. 
  • सिमेंट नाला बांध

  • ज्या ठिकाणी माती नालाबांध तांत्रिकदृष्ट्या बांधता येत नाही. तेथे दगड, सिमेंट व वाळू यामध्ये पक्के बांधकाम करून सिमेंट नालाबांध तयार करतात.
  • सिमेंट नाला बांधामुळे बांधाच्या वरच्या बाजूस पाणी अडवून साठविले जाते. 
  • साठलेले पाणी हळूहळू जमिनीत मुरते. परिणामी, भूजल पातळी आणि बांधाच्या खालच्या बाजूच्या विहिरींतील पाण्याची पातळी उंचावते. 
  • हा बांध घालावयाचा ठिकाणी पाणलोट क्षेत्र ४० हेक्‍टरपासून १००० हेक्‍टरपर्यंत असावे. 
  • नाल्याच्या तळाचा उतार ३ टक्क्यांपेक्षा जास्त नसावा. नाल्याच्या वळणावर हा बंधारा बांधू नये. 
  • सिमेंट नाला बांध घालण्याच्या ठिकाणी नाल्याच्या दोन्हीही बाजूंस स्पष्ट काठ असावेत.
  • मृद्‌ व जलसंधारणाच्या कामांची देखभाल व दुरुस्ती

  • घळी नियंत्रणासाठी बांधण्यात आलेल्या दगडी बांधाचे दगड विस्कळीत झाले असल्यास ते व्यवस्थित रचून घ्यावेत. बांध मजबूत करावा. बांधाच्या वरच्या बाजूला साठलेली माती काढून शेतात टाकावी. 
  • पाणलोट क्षेत्रात घेतलेल्या बांधाची तपासणी करावी. बांध फुटले असल्यास ते मातीने मजबूत करून घ्यावेत. 
  • बांधाच्या सांडव्यातील दगड व्यवस्थित बसवून घ्यावेत. सांडव्याच्या तळाची आणि बाजूंची साफसफाई करावी.
  • सलग समतल चरातील माती काढून ती चराच्या खालच्या बाजूच्या बांधावर टाकावी. त्यामुळे चराची पाणी साठवणक्षमता वाढण्यास मदत होईल.
  • शेततळ्याच्या बाजूची आणि तळाची साफसफाई करावी. शेततळ्यात वाढलेली झाडेझुडपे काढून टाकावीत. शेततळ्यातील गाळ काढून तो शेतात टाकावा. 
  • शेततळ्याचे प्रवेशद्वार आणि निर्गमद्वार यांची दुरुस्ती करावी. या दोन्ही ठिकाणी दगडांचे अस्तरीकरण व्यवस्थित करून घ्यावे.
  • शेततळ्यातील पाणी झिरपून नये, यासाठी शेततळ्यास प्लॅस्टिक फिल्मचे अस्तरीकरण करावे. प्लॅस्टिक फिल्मची जाडी ५०० जीएसएम असावी. 
  • जलसंधारणासाठी बांधलेल्या माती नाला बांध आणि सिमेंट नाला बांधाची नियमितपणे डागडुजी करावी. त्यामध्ये साठलेला गाळ काढून शेतात पसरावा. 
  • सिमेंट बांधास लोखंडी दरवाजे बसविले असल्यास, ते दुरुस्त करून घ्यावेत.
  • - मधुकर मोरे    ९४२०९०७१६७ (कृषी अभियांत्रिकी व तंत्रज्ञान महाविद्यालय, वसंतराव नाईक मराठवाडा कृषी विद्यापीठ, परभणी)

    Read the Latest Agriculture News in Marathi & Watch Agriculture videos on Agrowon. Get the Latest Farming Updates on Market Intelligence, Market updates, Bazar Bhav, Animal Care, Weather Updates and Farmer Success Stories in Marathi.

    ताज्या कृषी घडामोडींसाठी फेसबुक, ट्विटर, इन्स्टाग्राम टेलिग्रामवर आणि व्हॉट्सॲप आम्हाला फॉलो करा. तसेच, ॲग्रोवनच्या यूट्यूब चॅनेलला आजच सबस्क्राइब करा.

    Related Stories

    No stories found.
    Agrowon
    agrowon.esakal.com