गेल्या काही वर्षांमध्ये बाजारामध्ये वेगवेगळ्या प्रकारचे कुरकुरीत, फुगलेले, चटकदार मसाले लावलेले खाद्यपदार्थ छोट्या छोट्या पॅकेटमध्ये उपलब्ध होत आहेत. असे पदार्थ तयार करण्याच्या तंत्राला ‘एक्स्ट्रूजन’ म्हणतात. या तंत्रज्ञानावर आधारित वेगवेगळी यंत्रेही बाजारात उपलब्ध झाली आहेत. एक्स्ट्रूजन तंत्रज्ञानामध्ये उच्च दाबाने लहान छिद्रातून (ज्याला डाय म्हणतात) मिश्रित पदार्थ बाहेर ढकलून अपेक्षित अशा योग्य आकारात आणले जातात. या तंत्रज्ञानामुळे आधुनिक अन्न उद्योगात उत्पादनाची गुणवत्ता, बहू-कार्यक्षमता आले आहे. उच्च उत्पादकतेसोबतच ऊर्जा आणि पर्यावरणास अनुकूल मानले जाते. एक्स्ट्रूजन प्रक्रियेत उष्णता आणि दाब यांच्या साह्याने स्टार्च व प्रथिनयुक्त ओलसर अन्नघटकांवर सामान्यतः उच्च तापमान, अत्यंत कमी वेळेसाठी (HTST) वापरून प्रक्रिया केली जाते. या पद्धतीचा वापर खाण्यासाठी तयार (रेडी-टू-इट) उत्पादने निर्मितीसाठी मोठ्या प्रमाणात केला जात आहे. अशी उत्पादने पोषक घटक, तंतुमय पदार्थ, सुधारित स्टार्च घटक यापासून बनवली जात असल्यामुळे पोषण मूल्य अधिक असते. पोषणमूल्यासोबतच वेगळे पोत, आकर्षक आकार, रंग आणि चटकदार, कुरकुरीत अशी चव पदार्थांना मिळते. त्यामुळे मानवी आहार किंवा पशू आहारातील विविध खाद्यपदार्थांच्या निर्मितीसाठी या तंत्राला अलीकडे प्राधान्य मिळू लागले आहे. आवश्यक साहित्य एक्स्ट्रूजन पाककला प्रक्रियेत विविध घटकांच्या संयोजन महत्त्वाचे असते. उदा. तृणधान्ये, तेलबिया, शेंगा, कंद यापासून उपलब्ध केलेली पिठे किंवा भरड (अपेक्षित पोत व गरजेनुसार) यातून विविध पोषक घटक एकत्रित केले जातात. एक्स्ट्रूजन प्रक्रियेमध्ये बहुतेक कच्चा माल घन स्वरूपात असतो. न्याहारीसाठीचे पदार्थ, जाता जाता खाण्यायोग्य स्नॅक्स, बिस्किटे इ. उत्पादने स्टार्चपासून तयार करतात. एक्स्ट्रूजन पद्धतीने एखादे उत्पादन तयार करत असताना यात वापरल्या जाणाऱ्या प्रत्येक घटक पदार्थांच्या कणांचा आकार (पिठी, चोथ्यासह पीठ, भरड, त्यापेक्षा मोठे इ.) निश्‍चित केला जातो. त्यानुसार दळण्याच्या विविध प्रक्रिया वापरून पदार्थ अपेक्षित आकारात बारीक करून घेतले जातात. त्यात पोषकता, पोत या दृष्टीने अन्य घटक मिसळले जातात. प्री-कंडिशनिंग केलेला कच्चा माल एक्स्ट्रूडर यंत्राद्वारे अत्यंत लहान आकाराच्या छिद्रातून दाबाने पुढे सोडला जातो. ब्लेडच्या साह्याने योग्य त्या आकारामध्ये कापले जाते. एक्स्ट्रूजन पद्धतीमध्ये उत्पादनात १० ते १२ बार इतका दाब तयार होतो. या दाबामुळे पदार्थात स्वतःची उष्णता आणि घर्षण निर्माण होते. या दाब आणि उष्णतेमुळे पदार्थ तयार होतो. एक्सट्रूडरचे वर्गीकरण प्रामुख्याने कार्यपद्धती आणि अंतर्गत बांधणीनुसार एक्स्ट्रूडरचे वर्गीकरण केले जाते. कार्यपद्धतीनुसार वर्गीकरण
बांधणीवर आधारित वर्गीकरण
एक्स्ट्रूडेड अन्न उत्पादनांचे काही प्रकार
एक्स्ट्रूजन तंत्रज्ञानाचे फायदे
- डॉ. निखिल सोळंके, ९४०३२२२९८८ - डॉ. प्रदीप थोरात, ९५११२५७४३५ (सहायक प्राध्यापक, शासकीय अन्न तंत्रज्ञान महाविद्यालय, यवतमाळ)
Read the Latest Agriculture News in Marathi & Watch Agriculture videos on Agrowon. Get the Latest Farming Updates on Market Intelligence, Market updates, Bazar Bhav, Animal Care, Weather Updates and Farmer Success Stories in Marathi.
ताज्या कृषी घडामोडींसाठी फेसबुक, ट्विटर, इन्स्टाग्राम , टेलिग्रामवर आणि व्हॉट्सॲप आम्हाला फॉलो करा. तसेच, ॲग्रोवनच्या यूट्यूब चॅनेलला आजच सबस्क्राइब करा.