दर्जेदार गांडूळ खतनिर्मिती

गांडूळ खतात वनस्पतीच्या वाढीसाठी लागणारी अन्नद्रव्ये, संप्रेरक, उपयुक्त जिवाणू असतात. यामुळे जमिनीचा पोत सुधारतो. भौतिक, रासायनिक, जैविक गुणधर्मात सुधारणा होते. गांडूळ खत हे भरपूर अन्नद्रव्ये, संप्रेरक असणारे दाणेदार सेंद्रिय खत असून जमिनीचे जैविक गुणधर्म वाढविते. गांडुळाचे प्रकार  एपिजिक  ही गांडुळे जमिनीच्या पृष्ठभागालगतच राहतात. आपल्या अन्नापैकी ८० टक्के भाग सेंद्रिय पदार्थ खातात. २० टक्के भाग माती व इतर पदार्थ खातात. त्यांचा प्रजननाचा दर अधिक असतो. त्यांचा आकार लहान असतो. अॅनेसिक  ही गांडुळे साधारणत: जमिनीत एक मीटर खोलीपर्यंत राहतात. ते सेंद्रिय पदार्थ आणि माती खातात. त्यांचा आकार मध्यम असतो. एण्डोजिक    ही गांडुळे जमिनीत तीन मीटर किंवा त्याहून अधिक खोलीपर्यंत राहतात. त्यांचा आकार लांब असतो, रंग फिकट असतो. ते बहुधा माती खातात. प्रजननाचा दर अतिशय कमी असतो. गांडुळांची वैशिष्ट्ये आणि गुणधर्म पाहता एपिजिक आणि अॅनेसिक गांडुळे खत तयार करण्यासाठी वापरली जातात. आयसेनिया फेटीडा, पेरिऑनिक्स, युड्रीलस व लॅम्पिटो या चार प्रजाती अधिक उपयुक्त आहेत. हे गांडूळ स्वत:च्या वजनाइतके अन्न रोज खातात.

गांडुळांच्या योग्य जाती  गांडुळांच्या ३०० हून अधिक जाती असल्या तरी प्रामुख्याने आयसेनिया फेटीडा, युड्रीलस युजेनिया, पेरीनोक्सी, एक्झोव्हेट्‌स, फेरीटीमा इलोंगेटा या गांडुळांच्या महत्त्वाच्या जाती आहेत. या जातीतील गांडुळांची वाढ चांगली होऊन त्यांच्यामुळे खत तयार करण्याची प्रक्रिया ४० ते ४५ दिवसांत होते.

जीवनक्रम

गांडूळ संवर्धन आणि गांडूळ खतनिर्मिती  जागेची निवड व बांधणी 

गांडूळ खत करण्याच्या पद्धती 

ढीग पद्धत 

खड्डा पद्धत 

गांडूळ खतनिर्मितीच्या महत्त्वाच्या बाबी 

गांडूळ खत वेगळे करणे 

गांडूळ खताचे फायदे 

संपर्क : डॉ. आनंद गोरे, ९५८८६४८२४२ (सेंद्रिय शेती संशोधन आणि प्रशिक्षण केंद्र, वसंतराव नाईक मराठवाडा कृषी विद्यापीठ, परभणी)