हळद लागवडीच्या पद्धतीनुसार हळद काढणीची पद्धत अवलंबवावी. सरी वरंबा पद्धतीत टिकाव किंवा कुदळीच्या साह्याने हळदीची खांदणी करावी. गादी वाफा पद्धतीत ट्रॅक्‍टर चलीत हळद काढणी यंत्राचा वापर करावा. हळदीची काढणी करतेवेळी जमीन पूर्णपणे वाळली असल्यास हलके पाणी द्यावे. यामुळे काढणी करणे सोपे होते.

सर्वसाधारणपणे जातीपरत्वे हळद काढण्यास ७ ते ९ महिने लागतात. हळव्या जातींना तयार होण्यास लागवडीपासून ६ ते ७ महिने लागतात (उदा. आंबे हळद). तर निम गरव्या जाती ७ ते ८ महिन्यात काढणीस येतात (उदा. फुले स्वरूपा). गरव्या जाती ८ ते ९ महिन्यामध्ये काढणीस तयार होतात (उदा. सेलम, कृष्णा). त्यामुळे जातीपरत्वे कालावधी पूर्ण झाल्याशिवाय पाला कापू नये.

हळद काढणी 

• जमिनीच्या पोताप्रमाणे माळरानाच्या हलक्‍या जमिनीमध्ये पिकाचा कालावधी पूर्ण होतेवेळी ८० ते ९० टक्के पाने वाळलेली असतात. तर मध्यम व भारी जमिनीमध्ये ६० ते ७० टक्के पाने वाळलेली असतात. हळद पीक काढणीपूर्वीचे पीक परिपक्वतेचे हे मुख्य लक्षण मानले जाते.
• हळदीच्या काढणीअगोदर १५ ते ३० दिवस पाणी देणे बंद करावे. पाणी बंद करताना प्रथम पाणी थोडे थोडे कमी करून नंतर पूर्ण बंद करावे. त्यामुळे पानांतील अन्नरस कंदामध्ये लवकर उतरण्यास मदत होते. तसेच हळकुंडाला वजन, गोलाई आणि चकाकी येते. जर पाणी शेवटपर्यंत चालू ठेवले, तर हळकुंडाना नवीन फुटवे फुटू लागतात. त्यामुळे उत्पादनात घट होते.
• पाला वाळल्यानंतर जमिनीच्या १ इंच वर खोड ठेवून धारदार विळ्याच्या साह्याने हळदीचा पाला कापावा. पाला बांधावर गोळा करावा. त्यानंतर शेत ४ ते ५ दिवस चांगले तापू द्यावे. त्यामुळे कंदामध्ये असलेल्या पाण्याच्या अंशामुळे जमीन भेगाळली जाते आणि काढणी करणे सुलभ होते.
• लागवडीच्या पद्धतीनुसार हळद काढणीची पद्धत अवलंबावी. सरी वरंबा पद्धतीत टिकाव किंवा कुदळीच्या साह्याने हळदीची खांदणी करावी. गादी वाफा पद्धतीत ट्रॅक्‍टर चलीत हळद काढणी यंत्राचा वापर करावा.
• हळदीची काढणी करतेवेळी जमीन पूर्णपणे वाळली असल्यास हलके पाणी द्यावे. परिणामी हळद काढणी करणे सोपे होते.
• खांदणी करून काढलेले कंद २ ते ३ दिवस सूर्यप्रकाशात चांगले तापू द्यावेत. त्यामुळे कंदास चिकटलेली माती पूर्णपणे निघण्यास मदत होते.
• २ ते ३ दिवसानंतर हळदीच्या कंदाची मोडणी करावी. हळदीच्या कंदाचा गड्डा आपटल्यास हळकुंडे व गड्डे एकमेकांपासून वेगळे होतात. त्यावेळी जेठे गड्डे, बगल गड्डे, हळकुंडे, सोरा गड्डा, कुजकी सडलेली हळकुंडे अशा कच्च्या मालाची प्रतवारी करावी. आणि वेगवेगळ्या ठिकाणी साठवणूक करावी.
• हळदीची काढणी केल्यानंतर साधारणतः: १५ दिवसांच्या आत प्रक्रिया करावी. म्हणजे हळदीची प्रत व दर्जा चांगला राहतो.
• जातीपरत्वे एकरी १५० ते २०० क्विंटल ओल्या हळदीचे उत्पादन मिळते. तर प्रक्रिया करून ३० ते ४० क्विंटल होते.

पारंपरिक पद्धतीने हळद खांदणी 

• या पद्धतीत कंद जमिनीतून पूर्णपणे निघत नाहीत. साधारणपणे १० ते १५ टक्के कंद जमिनीत राहतात.
• सरी वरंबा किंवा गादी वाफा पद्धतीने लागवड केलेल्या ठिकाणी या पद्धतीद्वारे हळदीची काढणी करता येते.
• खांदणीसाठी एकरी १८ ते २० मजूर लागतात.
• कंदास इजा होण्याची शक्‍यता असते.

हळद काढणी यंत्राद्वारे हळद खांदणी 

• यंत्राद्वारे कंद खालून वरती उचलले जातात. त्यामुळे १ ते २ टक्के कंद जमिनीमध्ये राहतात.
• यंत्राद्वारे फक्त गादी वाफा पद्धतीमध्ये लागवड केलेल्या हळदीची काढणी करता येते.
• साधारणपणे ८ ते १० लिटर डिझेल मध्ये १ एकर हळदीची काढणी होते. परिणामी मजूर बचत होते.
• यंत्राद्वारे कंद जमिनीतून अलगद उचलले जातात. त्यामुळे कंदास कोणत्याही प्रकारची इजा होत नाही.

कच्या मालाची प्रतवारी 
जेठे गड्डे 
मुख्य रोपाच्या खाली वाढणाऱ्या कंदास ‘जेठे गड्डे’ (मातृकंद) म्हणतात. सदरचे गड्डे प्रामुख्याने पुढील वर्षी लागवडीसाठी वापरतात. त्यामुळे काढणीनंतर हे गड्डे ताबडतोब सावलीमध्ये ठेवावेत.

सोरा गड्डा 
लागवडीसाठी वापरलेले कंद ५० ते ६० टक्के कुजून जातात. राहिलेल्या ४० ते ५० टक्के कंदाना ‘सोरा गड्डे’ म्हणतात. हे काळपट रंगाचे मुळ्या विरहित असतात. यांना हळकुंडापेक्षा दुप्पट भाव मिळतो.

बगल गड्डे 
जेठे गड्डयाला आलेल्या फुटव्यांच्या खाली बगल गड्डे तयार होतात, यांस ‘अंगठा गड्डे’ असेही म्हणतात. किमान ४० ग्रॅम पेक्षा जास्त वजन असणाऱ्या गड्ड्यांचा वापर बेणे म्हणून करतात.

 हळकुंडे 
बगल गड्ड्यांना आलेल्या कंदास ‘हळकुंडे’ असे म्हणतात. हळकुंडांवर प्रक्रिया करून नंतर बाजारपेठेमध्ये विक्रीसाठी याचा वापर करतात. यातील काही हळकुंडांना उपहळकुंडे येतात. त्यास लेकुरवाळे हळकुंडे असे म्हणतात. याचा वापर धार्मिक कार्यात होतो.

संपर्क ः डॉ. मनोज माळी, ९४०३७ ७३६१४
(प्रभारी अधिकारी, हळद संशोधन योजना, कसबे डिग्रज जि. सांगली)