जमिनीची सुपीकता वाढवण्यासाठी जिवाणूखताचा वापर विविधप्रकारे करता येतो. जमिनीतून, पानांवर फवारणीद्वारे किंवा सेंद्रिय पदार्थांच्या वेगवान कुजवणीसाठी द्रवरूप जैविक खते उपयुक्त ठरतात. त्यांचा वापर करण्याविषयी माहिती घेऊ.
जमिनीतील जिवाणू हे मातीची सुपीकतेमध्ये आणि पिकांच्या शरीरातील विविध क्रियांचा वेग वाढवण्यामध्ये मोलाची भूमिका निभावतात. त्याच प्रमाणे शेतामध्ये उपलब्ध सेंद्रिय पदार्थांना कुजवण्याच्या प्रक्रियेतही ते उपयुक्त ठरतात. अशा योग्य प्रकारे कुजलेल्या सेंद्रिय खतातून पिकांना पोषक द्रव्ये मिळतात. अशा उपयुक्त जिवाणूंची संख्या जमिनीमध्ये वाढवण्यासाठी जिवाणूखतांचा वापर विविध प्रकारे करता येतो. अलीकडे त्यात द्रवरूप जिवाणू खतेही उपलब्ध होत आहे. अशा जिवाणूखतांच्या वापरातून जमिनीची सुपीकता व उत्पादनामध्ये वाढ साधणे शक्य होते.
जमिनीत वापरासाठी द्रवरूप जिवाणू मिश्रण पिकांच्या वाढीसाठी आवश्यक ती मूलद्रव्ये उपलब्ध करणामध्ये विविध जिवाणू कार्यरत असतात. त्यात यामध्ये असहजीवी पद्धतीने नत्र स्थिर करणारे, स्फुरद, सिलिकेट, लोह व जस्त विरघळविणारे, पालाश उपलब्ध करून देणारे, गंधक विघटन करणारे, प्रकाशसंश्लेषण करणारे काही यीस्ट व अॅक्टिनोमायसेट्स आदी जिवाणू असतात. अशा जिवाणूंचे कल्चर खास प्रयोगशाळेमध्ये तयार करण्यात येते. असे विविध जिवाणू वेगवेगळ्या स्वरुपामध्ये किंवा एकमेकांना पूरक असल्यास मिश्रणामध्ये वापरता येतात. फायदे
वापरण्याची पद्धत
पानांवर फवारणीसाठी जिवाणू मिश्रण असिटोबॅक्टर, डायझोट्रॉफिकस, बुरखोलडेरिया, हर्बास्पिरीलम, अॅझॉस्पिरीलम व अॅझॉअरकस आदी जिवाणूंचे एकत्रित मिश्रण उपलब्ध आहे. त्याची पानावर फवारणी केल्यास पिकाच्या अंतर्गत भागातील जैविक गुणवत्ता वाढून आरोग्यासाठी फायदा होतो. उदा. ऊस पिकामध्ये प्रतिहेक्टरी फवारणी ३ लिटर प्रति ५०० लिटर पाणी या प्रमाणे फवारणी करावी. त्यातून नत्राची उपलब्धता वाढते. नत्रयुक्त रासायनिक खताची मात्रा कमी करता येते. तसेच उसातील साखर उताऱ्यात वाढ होते. ही फवारणी ऊस लागवडीनंतर ६० दिवसांपासून मोठ्या बांधणीपर्यंत (१२० दिवस) घ्यावी. खोडवा पिकामध्ये ऊस तुटल्यानंतर ४५ दिवस ते मोठ्या बांधणीपर्यंत घ्यावी. फवारणी सकाळी ११च्या आत किंवा संध्याकाळी ४ नंतर करावी.
पाचट व इतर सेंद्रिय पदार्थ विघटन करणारे जिवाणू पिकाचे उर्वरीत अवशेष उदा. पालापाचोळा, टाकाऊ भाग, उसाचे पाचट यांचे शेतातच विघटन करण्यासाठी विशेष जिवाणू कार्यरत असतात. अशा जिवाणूंचा वापर केल्यास वेगाने विघटन होऊन पिकांना सेंद्रिय कर्बासह विविध मुलद्रव्ये उपलब्ध होतात. उदा. उसामध्ये पाचट जाळून टाकले जाते. त्याऐवजी जिवाणूंचा वापर केल्यास त्याचे विघटन होऊन जमिनीच्या सुपीकतेला फायदा होतो. जमिनीचा पोत सुधारून ती भुसभुशीत होते. हवा खेळती राहते. प्रमाण : साधारणत: प्रतिहेक्टरी १० ते १३ टन पाचट निघते. त्यासाठी २.५ लिटर प्रतिहेक्टरी सेंद्रिय पदार्थांचे विघटन करणारे द्रवरुप जिवाणू वापरावेत.
द्रवरूप जिवाणू खतांमधील घटक द्रवरूप जिवाणू खतात काही जिवंत व सुप्तावस्थेतील जिवाणू, जिवाणूंचे उत्सर्जित होणारे स्राव यांचा वापर केला जातो. याशिवाय पेशीसंवर्धक आणि पेशी संरक्षकांचाही वापर केला जातो. ही खते प्लॅस्टिकच्या बाटलीत किंवा पिशवीत निर्जंतुक वातावरणात हवाबंद केली जातात. त्यामुळे ती जास्त काळ टिकविता व वापरता येतात. त्यातील जिवाणूंची संख्या दोन वर्षांपर्यंत कमी होत नाही.
द्रवरुप जिवाणूखतांचा वापर घ्यावयाची काळजी
द्रवरूप जिवाणूखते वापरावयाच्या विविध पद्धती
वापरामुळे होणारे फायदे
संपर्क : रवींद्र जाधव, ९४०३०१६१०१ (सहाय्यक प्राध्यापक, सौ. के. एस. के. कृषी महाविद्यालय, बीड.)
Read the Latest Agriculture News in Marathi & Watch Agriculture videos on Agrowon. Get the Latest Farming Updates on Market Intelligence, Market updates, Bazar Bhav, Animal Care, Weather Updates and Farmer Success Stories in Marathi.
ताज्या कृषी घडामोडींसाठी फेसबुक, ट्विटर, इन्स्टाग्राम , टेलिग्रामवर आणि व्हॉट्सॲप आम्हाला फॉलो करा. तसेच, ॲग्रोवनच्या यूट्यूब चॅनेलला आजच सबस्क्राइब करा.