औषधी करटोली

१. शास्त्रीय नाव :- Momordica dioica Roxb.ex. Wild २. कुळ :- Cucurbitaceae ३. स्थानिक नाव : करटोली/करटुली/कंटोली/रानकारली ४. इंग्रजी नाव : Teasle gourd/ Kakrol/Spine gourd/Wild karela ५. हिंदी नाव : ककोरा/पारोरा/गुलबन्द्र ६. संस्कृत नाव : ककोंटकी ७. अभिवृद्धी : कंद, बिया ८. वापर : भाजी आढळ : करटोलीचे वेल कोकण, मराठवाडा, विदर्भ, पश्चिम महाराष्ट्र परिसरात आढळतात. ठाणे, पालघर, रायगड, नाशिक, नगर, धुळे, पुणे व विदर्भात काही जिल्ह्यांतील जंगलामध्ये करटोली आढळून येते. डोंगराळ भागात आपोआप वर्षानुवर्षे येणारी ही वेलवर्गीय भाजी आहे. करटोलीची कोवळी डिरे आणि कोवळी फळे भाजी करण्यासाठी योग्य असतात. काही भागांत साधारण पावसाळ्याच्या सुरवातीला (मे-जून) करटोलीचे कोवळी डिरे रानातून भाजी करण्यासाठी आणली जाते. फळे ऑगस्ट-ऑक्टोबरमध्ये पुणे, मुंबईतील बाजारपेठेत चांगल्या दराने विकली जातात. करटोलीचे वेल बांधावर, काटेरी झुडपांवर चांगले वाढतात. अलीकडे शेतकरी कोकण, दक्षिण महाराष्ट्र आणि गुजरात या ठिकाणी करटोलीची काही प्रमाणात शेतात लागवड करत आहेत. वनस्पतीची ओळख :

औषधी गुणधर्म :

पाककृती १ : करटोलीच्या कोवळ्या डिरांची भाजी साहित्य : २ जुड्या करटोलीचे कोवळी डिरे, २-३ बारीक चिरलेले कांदे, १-२ बारीक चिरलेल्या हिरव्या मिरच्या, ३-५ ठेचलेल्या लसूण पाकळ्या, १ चमचा हळद, अर्धा चमचा धनेपूड, फोडणीसाठी जिरे, मोहरी, तेल, चवीपुरते मीठ व कोथिंबीर. कृती : पानाच्या बगलेतून निघणारे तंतू प्रथम काढून टाकावेत व करटोलीचे कोवळे डिरे स्वच्छ पाण्याने धुऊन बारीक चिरून घ्यावेत. कढईत तेल गरम करून जिरे-मोहरी टाकून बारीक चिरलेला कांदा व लसूण लालसर परतून घ्यावा. नंतर बारीक चिरलेल्या मिरच्या, हळद, धनेपूड घालून परतून घ्यावे. त्यात करटोलीची कापलेली डिरे टाकून शिजवून घ्यावे. चवीप्रमाणे मीठ मिसळावे. कोंथिबीर वरून पसरावी. टीप : पावसाच्या सुरवातीपासून १५ दिवसांनी करटुलीची कोवळी डिरे जंगलात दिसू लागतात. पाककृती २ : करटोलीच्या कोवळ्या फळाची भाजी साहित्य : २५० ग्रॅम करटोलीचे कोवळी फळे, ३-४ बारीक चिरलेले कांदे, ४-५ बारीक चिरलेल्या लसूण पाकळ्या, १ चमचा हळद, १-२ चमचा लाल मिरची पावडर, अर्धा चमचा धनेपूड, ३-४ चमचे शेंगदाण्याचा कूट, चवीप्रमाणे कोथिंबीर, मीठ, फोडणीसाठी तेल, हिंग, जिरे, मोहरी. कृती : प्रथम करटोलीची फळे स्वच्छ पाण्याने धुऊन घ्यावीत. त्याच्या गोल गोल कापा करून बिया काढून टाकाव्या. कढईत तेल गरम करून जिरे मोहरी हिंगाची फोडणी देऊन कांदा आणि लसूण लालसर होईपर्यंत शिजवून घ्यावा. नंतर त्यात हळद, हिंग, लाल मिरची पावडर, शेंगदाणा कूट आणि करटोलीचे काप टाकून चांगले परतवून घ्यावे. चवीपुरते मीठ टाकून झाकण ठेवून मऊ होईपर्यत शिजवून घ्यावे. वरून थोडी कोंथिबीर टाकावी. टीप : ही भाजी १-२ पिकलेली करटोलीची फळे घालून करावी अतिशय चविष्ट लागते. संपर्क ः अश्विनी चोथे - ७७४३९९१२०६ (क. का. वाघ उद्यानविद्या महाविद्यालय, नाशिक)