शेतीमध्ये रासायनिक घटकांचा वापर वाढत चालला असून, त्याचे अनेक दुष्परिणाम दिसून येत आहेत. रासायनिक खतांच्या बरोबरीने सेंद्रिय खतांचा वापर होण्याची आवश्यकता आहे. जमिनीची सुपीकता वाढविण्यासाठी हिरवळीची खतपिके फायद्याची ठरू शकतात.
हिरवळीची पिके शेतीमध्ये मिश्र, आंतरपीक किंवा मुख्य पीक म्हणून घेता येतात. ही पिके फुलोरा येण्यापूर्वी जमिनीत गाडल्यास त्यापासून मुख्य अन्नद्रव्याचा व सेंद्रिय घटकांचा पुरवठा जमिनीस होतो. हिरवळीचे खत तयार करण्याची पद्धत पारंपरिक आहे. हिरवळीची पिके जमिनीत घेऊन ती योग्य वेळी जमिनीत गाडली जातात. मात्र, अलीकडे त्याकडे दुर्लक्ष होत आहे. उत्कृष्ट हिरवळीच्या खतांची लक्षणे
हिरवळीचे पीक भिन्न हवामान व जमिनीत चांगले वाढणारे असावे. पीक लवकर वाढणारे एक ते दीड महिन्यात फुलोऱ्यात येणारे असावे. हे पीक गाडून कुजून पुढील पिके घेणे सुलभ होईल. प्रतिकूल परिस्थितीत, उदा. दुष्काळात कमी किंवा जास्त तापमानातही तग धरणारे हवे. मुळांवर गाठी तयार करण्याची किंवा नत्र स्थिर करण्याची क्षमता असावी. त्यावर पाला भरपूर, हिरवागार असावा. मुळे जमिनीत खोलवर जाणारी व खोड कोवळे, लुसलुशीत असावे. जमिनीत गाडल्यास झपाटयाने कुजावे. शेतात लागवड करण्यायोग्य हिरवळीची खते ः ज्या शेतात हिरवळीचे खत गाडावयाचे आहे, तिथेच या हिरवळीच्या पिकांची लागवड केली जाते. हे पीक फुलोऱ्यावर येण्यापूर्वी नांगरट करून जमिनीत मिसळतात, किंवा मुख्य पिकांसोबत आंतरपिके म्हणूनही यांची वाढ करून ती जमिनीत गाडली जातात. उदा. बोरू (ताग), धैंचा, सनहेम्प क्लस्टर बीन, शेंगवर्गीय वनस्पती - मूग, चवळी, मटकी, शेवरी, लसूणघास, बरसीम या पिकांचा समावेश होतो. हिरव्या कोवळ्या पानांचे खत ः या पद्धतीत वनस्पतीच्या नाजूक हिरव्या फांद्या व पाने लुसलुशीत, कोवळी असतात. अशा झाडांची लागवड बांधावर करून किंवा परिसरातील जंगलातून फांद्या व पाने गोळा करून शेत नांगरणी किंवा चिखलणीच्या वेळी जमिनीत गाडतात. उदा. गिरीपुष्प, शेवरी, करंज, सुबाभूळ इ. हिरवळीच्या खतांपासून अधिक लाभ मिळण्यासाठी
- पिकांची निवड ः मातीत आर्द्रता, खतासाठी लागणारा वेळ या गोष्टी लक्षात घेऊन शेंगवर्गीय पिकांची निवड करावी.
- पेरणीची वेळ ः मृगाचा पहिला पाऊस पडल्यावर हिरवळीच्या पिकांची पेरणी करणे योग्य मानले जाते. मात्र, ही वेळ प्रदेशनिहाय वेगळी असू शकते. पुरशा आर्द्रतेमध्ये बियांची उगवण चांगली होते.
- जमिनीमध्ये गाडण्याची योग्य वेळ ः सर्वसाधारणपणे पीक फुलात आल्यावर ती गाडावीत. यासाठी पेरणीनंतर साधारणपणे ६ ते ८ आठवडे लागतात.
- हिरवळीची पिके गाडल्यानंतर मुख्य पिकांची पेरणी यातील कालावधी ः मातीत गाडलेल्या पिकांना कुजवण्यासाठी किती वेळ लागतो, यावर मुख्य पिकांची पेरणी करण्याचे नियोजन करावे. जाडसर, रसाळ, देठ व पाने कुजवण्यास कमी वेळ लागतो. मातीचा पोत व आर्द्रता हीसुद्धा महत्त्वाची आहे. हलक्या मातीमध्ये योग्य आर्द्रता असताना हिरवळीचे खत गाडल्यानंतर २ ते ७ दिवसांने मुख्य पिकाची पेरणी करता येते. पाण्याचा निचरा कमी असलेल्या मातीमध्ये ही खत पिके गाडल्यानंतर ७ ते १२ दिवसानंतर पेरणी करावी.
अन्नद्रव्ये कशी उपलब्ध होतात? पिकांच्या भरघोस वाढीसाठी लागणारे मुख्य अन्नघटक व इतर सूक्ष्म‚ अन्नद्रव्ये हिरवळीच्या पिकांच्या कुजण्यातून मातीत उपलब्ध होतात. ही प्रक्रिया मातीच्या रासायनिक, भौतिक व जैविक पातळीवर अवलंबून असते. जमिनीत गाडली गेलेली हिरवळ पुढील प्रकारची असते
पाणी व पाण्यात विद्राव्य अंश ः पाण्यात विरघळणारे अंश लवकर कुजले जातात. त्यातील अन्न घटक त्वरीत मातीत उपलब्ध होतात. ही क्रिया मुख्य पिकांच्या वाढीच्या पहिल्या टप्प्यात होते. त्यात नत्राचे प्रमाण जास्त असते. पाण्यात न विरघळणारे अंश ः यामध्ये मुख्यतः सेल्युलीन किंवा हेमी सेल्युलेज येतात. यांना कुजण्यास १० ते १६ आठवड्याचा कालावधी लागतो. प्रतिकारक अंश ः प्रतिकारक अंश लवकर कुजत नाही. उदा. लिग्नीन. हिरवळीच्या खताचे गुणधर्म ः
प्रति हेक्टर सुमारे ५० ते १७५ किलो नत्र उपलब्ध होते. जमिनीत सेंद्रिय कर्ब वाढतो. मातीची पाणी व अन्नद्रव्ये धरून ठेवण्याची क्षमता वाढते. उपयुक्त सूक्ष्मजिवांचे प्रमाण वाढते. मातीची भौतिक स्थिती सुधारते. अन्य मुख्य व सूक्ष्म अन्नद्रव्ये उपलब्ध होण्यास मदत होते. लागवडीसाठी क्षेत्र, कालावधी व पाण्याची उपलब्धता आवश्यक. बियांचा खर्च वाढतो. आंतरपिके म्हणून घेताना मुख्य पिकांशी स्पर्धा करू शकतात. हिरवळीच्या खताची कार्यशक्ती सर्वसाधारणपणे १ टन हिरवळीचे किंवा शेंगवर्गीय पिकांपासून बनलेले खत हे २.८ ते ३ टन शेणखत किंवा ४.५ ते ४.७ किलो नत्र किंवा १० किलो युरियाच्या बरोबर असते. म्हणजेच २४ ते ३० किलो नत्राचा पुरवठा करण्यासाठी ६ टन हिरवळीचे खत प्रति हेक्टर वापरावे लागेल.
| क्र | पिकाचे नाव | लागवडीचा हंगाम | हरित वनस्पतीचे उत्पादन (टन/हे.) | नत्राचे प्रमाण(टक्के) | जमिनीत विरघळणारे नत्र (किलो प्रति एकरी) |
| १ | बोरू | खरीप | ८.५० | ०.४३ | ३६.५५ |
| २ | धैंचा | खरीप, रब्बी | ७.५० | ०.४२ | ३१.५० |
| ३ | चवळी | खरीप, रब्बी | ६.०० | ०.४९ | ४४. १० |
| ४ | मूग | खरीप, उन्हाळी | ३.०० | ०.५३ | १५.९० |
| ५ | उडीद | खरीप | ३.५० | ०.८५ | २९.७५ |
| ६ | मटकी | खरीप, रब्बी | ३.५० | ०.८५ | २९.७५ |
| ७ | गवार | खरीप, रब्बी | ६.०० | ०.३४ | २७.२० |
| ८ | बरसीम | रब्बी | ४.०० | ०.४३ | १७.२० |
| ९ | शेवरी | बारमाही | ७.५० | २.४३ | १८२.२५ |
| १० | गिरीपुष्प | बारमाही | २५ कि/झाड | २.५३ | ६३० ग्रॅम/झाड |
| ११ | सुबाभुळ | बारमाही | २० कि/झाड | ३.२० | ६४० ग्रॅम/झाड |
संपर्क : विजय राऊत, ९४०३३२६३६९ (लेखक महात्मा फुले कृषी विद्यापीठ, राहुरी येथे पी.एचडी. (कृषिविद्या) करत आहेत.)
