नत्र चक्राचे फायदे घेण्यासाठी...

गेल्या भागापासून आपण मार्टीन ॲलेक्झांडर यांच्या पुस्तकांच्या आधारे भू सूक्ष्मजीवशास्त्राची ओळख करून घेत आहे. मागील भागामध्ये आपण सूक्ष्मजीवांसाठी परिस्थितिकी, कर्बचक्र आणि हायड्रोकार्बन हा भाग पाहिला. या वेळी नत्र चक्राच्या अभ्यासातून काय फायदे होतील, याविषयी माहिती घेऊ. ज्या प्रमाणात वातावरणामध्ये दररोज इथिलिन मिसळला जातो, त्या प्रमाणामध्ये त्याची हवेतील टक्केवारी वाढत नाही. कारण, जमिनीद्वारे होणारे मोठ्या प्रमाणातील इथिलिनचे शोषण. प्राणवायूच्या उपस्थितीत सूक्ष्मजीवांकडून जमिनीतील इथिलीनचे विघटन केले जाते. एखाद्या ठिकाणी नैसर्गिक वायूची गळती झाल्यास तेथील हवा प्रदूषित होते. नैसर्गिक वायूत मिथेनचे प्रमाण जास्त, तर इथेन व इतर काही ज्वलनशील पदार्थ कमी प्रमाणात असतात. त्यांचे सूक्ष्मजीवाकडून विघटन होण्याची क्रिया सुरू असताना प्राणवायू वापरला जातो. परिणामी त्या भागातील प्राणवायूची टक्केवारी कमी होते. त्याचा तेथील वनस्पतीच्या वाढीवर प्रतिकूल परिणाम होतो. कर्ब चक्राच्या माहितीतून पर्यावरणशास्त्राच्या दृष्टीने महत्त्वाचे असे अनेक पूर्णपणे नवीन संदर्भ भेटतात. नत्रचक्र या पुस्तकात नत्रचक्र एकूण ८० पानांत मांडले आहे. नत्र हा शेतीत पिकाचे अन्नद्रव्य म्हणून सर्वात महत्त्वाचा घटक. प्रथिनातील हा एक प्रमुख घटक असून, त्यावर वनस्पती, सूक्ष्मजीव व प्राणी गटाचे अस्तित्व अवलंबून असते. पिकांसाठी दिलेल्या नत्राची मोठा भाग वातावरणामध्ये उडून किंवा निचरा होऊन त्यांचा ऱ्हास होतो. शेतकऱ्याने खर्च करून टाकलेले नत्र पिकांसाठी योग्य प्रकारे वापरले जावे यासाठी नत्राचे व्यवस्थापन महत्त्वाचे ठरते. या प्रक्रियेवर सूक्ष्मजीवांचे नियंत्रण असते. नत्रखताच्या कार्यक्षम वापरासाठी नत्र चक्राचा अभ्यास प्रत्येक शेतकऱ्यांनी करणे गरजेचे आहे. सेंद्रिय अगर रासायनिक कोणतेही नत्र खत जमिनीत गेल्यानंतर त्यात अनेक स्थित्यंतरे होतात. आजच्या सर्व खत शिफारशी या हेक्टरी किती किलो किंवा पोती टाकायची, इथेच अडकल्या आहेत. खत टाकल्यानंतर पुढे त्याचे जमिनीत काय होते, पिकापर्यंत ती कशी पोचतात, यावर कोणी बोलत नाही. शास्त्रज्ञ मंडळी फक्त स्फुरदाच्या स्थिरीकरणासंबंधी बोलतात. इतर अन्नघटकाच्या स्थिरीकरणाबाबत काहीच सांगत नाहीत. फक्त भू-सुक्ष्मजीवशास्त्राच्या अभ्यासातून याचा उलगडा होतो. या पुस्तकात त्यासाठी एकूण पाच उपप्रकरणे आहेत. ती अशी ः १) स्थिरीकरण व उपलब्धीकरण २) नत्रीकरण (नायट्रीफिकेशन) ३) नत्रवायूत रूपांतर (डी नायट्रीफिकेशन) ४) असहजीवी नत्र स्थिरीकरण ५) सहजीवी नत्र स्थिरीकरण नत्र स्थिरीकरण, उपलब्धीकरणा या अत्यंत महत्त्वाच्या प्रक्रियेविषयी विस्तृत माहिती दिली आहे. स्थिरीकरण म्हणजे पाण्यात न विरघळणारे तर उपलब्धीकरण म्हणजे पाण्यात विरघळणारे स्वरूप होय. पुस्तकातील प्रमुख मुद्दे खालीलप्रमाणे...