पिकातील किडीच्या नियंत्रणासाठी एकात्मिक कीड व्यवस्थापन संकल्पना राबवली पाहिजे. या पद्धतीत मशागतीद्वारे, कीड प्रतिकारक वाणाचा वापर यासह यांत्रिक, भौतिक, जैविक कीड नियंत्रण अशा पद्धतीचा संयुक्तिक वापर करून किडींची संख्या आर्थिक नुकसान पातळीच्या खाली ठेवली जाते. कीडनाशकांचा मर्यादित आणि अचूक वापर केल्यास पिकांचे नुकसान टाळण्यासोबतच वातावरणाचा समतोल राखता येतो. एकात्मिक कीड व्यवस्थापनात कामगंध सापळ्याचा वापर हा शत्रू किडींच्या आगमनाचे वेळीच संकेत मिळवणे आणि नर पतंगाचा नायनाट करून किडींची संख्या शेतामध्ये कमी करणे, असा दुहेरी फायदेशीर ठरू शकतो. कपाशीमध्ये ठिपकेदार, अमेरिकन आणि गुलाबी बोंड अळी अशा विविध बोंड अळ्यांमुळे सुमारे ५०-५५ टक्क्यांपर्यंत नुकसान होत असे. मध्यंतरी बीटी वाणांचा आगमनाने यात काहीशी सुधारणा झाली असली, तरी अळ्यांनी याविषयी प्रतिकारकता विकसित केल्याचे स्पष्ट झाले. कामगंध सापळा म्हणजे काय?
पतंगवर्गीय कीटकामध्ये (Lepidoptera) मादी आणि नर यांचे मिलन होण्यासाठी एका विशिष्ठ प्रकारच्या गंध सोडला जातो. काही कीटकांच्या प्रजातींमध्ये नराद्वारे सोडलेल्या गंधाकडे स्वजातीय मादी आकर्षित होते. तर काहींमध्ये मादी नराला आकर्षून घेण्यासाठी आपल्या शरीरातून गंध सोडते. अशा गंधामुळे विजातीय पतंग आकर्षिले जातात. - कापसावरील बोंड अळ्यांच्या मादी विशिष्ठ प्रकारचा गंध आपल्या शरीराद्वारे सोडतात आणि नर पतंग त्याकडे आकर्षिले जातात. असे गंध कृत्रिमरीत्या गोळ्यांच्या स्वरूपामध्ये सापळ्यामध्ये वापरले जातात. या गोळ्यांना ल्यूर अथवा सेप्टा म्हणतात. त्या प्लॅस्टिकच्या सापळ्याला कामगंध सापळे म्हणतात. या गोळ्यांवरील कामगंध हवेत संप्लवन होऊन मिसळतो. हे कामगंध हे प्रजातीनिहाय विशिष्ठ प्रकारचे असून, प्रत्येक बोंड अळीसाठी वेगळ्या प्रकारचा कामगंध असतो. जगातील कीटकांच्या जवळपास १०० पेक्षा अधिक प्रजातींमधील कामगंधाच्या माहितीची नोंद केली गेली आहे. त्यात भारतातील पिकावर आढळणाऱ्या २० आणि साठविलेल्या धान्यावर येणाऱ्या ७ प्रजातींचा समावेश आहे. कापसावरील बोंड अळीसाठी विशिष्ट कामगंध ल्यूर ः पतंग - कामगंध ल्यूर अमेरिकन बोंड अळी - हेलील्यूर ठिपकेदार बोंड अळी - इरव्हिट ल्यूर शेंदरी बोंड अळी - पेक्टिनो ल्यूर अन्य अळ्यांसाठी ल्यूर तंबाखूवरील अळीसाठी - स्पोडोल्यूर पाने गुंडाळणाऱ्या अळीसाठी - ईरिन ल्यूर कामगंध सापळा व त्याचे प्रमाण ः
सापळ्याच्या वरील भागाला छप्पर असून, तिथे ल्यूर बसविण्यासाठी जागा असते. त्याखाली काही मोकळी जागा सोडून पिशवी उभी धरून ठेवण्यासाठी एक कडे असते. त्यावर प्लॅस्टिक पिशवी बसवलेली असते. हा सापळ्याच्या छप्पर पिकाच्या उंचीपेक्षा एक ते दोन फूट उंचावर राहील अशा प्रकारे काठीला बांधावे. पिशवीचा खालचा भाग बंद करून काठीला बांधावा. मोठ्या प्रमाणावर कीड पकडण्यासाठी हेक्टरी १० सापळे किडीनिहाय बसवावेत. तर किडींच्या आगमनाचे संकेत मिळण्यासाठी २ हेक्टर क्षेत्रास एक सापळा पुरेसा होतो. कामगंध ल्यूरचे संयुगे वातावरणात ताबडतोब उडून जाऊन नष्ट होतात. तरीही त्यांचा परिणाम साधारणपणे एक महिनाभर टिकतो. ल्यूरच्या पॅकेटवर सांगितलेल्या काळानंतर ल्यूर बदलून नवी लावावी. सापळ्याच्या पिशवीत अडकलेले पतंग ठराविक कालमर्यादेत काढून पिशव्या रिकाम्या करणे गरजेचे आहे. किडीचे प्रमाण आर्थिक नुकसान पातळीपेक्षा अधिक दिसल्यास कीटकनाशकाचा वापर करावा. कीटकनाशकांचा वापर करण्यापूर्वी काढून ठेवावेत, आणि नंतर पुन्हा कामगंध सापळे लावावेत. किडीच्या आगमनाचे संकेत त्वरित मिळाल्याने व्यवस्थापनाची दिशा निश्चित करता येते. किडींची आर्थिक नुकसानीची पातळी निश्चित करता येते. उदा. अमेरिकन बोंड अळीचे ८ ते ९ पतंग प्रति सापळा सतत ५ ते ६ दिवस आढळणे. कीड नियंत्रणासाठी वापर केल्यास रासायनिक कीटकनाशके आणि मजुरीचा खर्च कमी होतो. किडींची संख्या कमी असतानाच सापळ्याद्वारे पिकाचे सांभाव्य नुकसान टाळता येते. सापळे बिनविषारी असल्यामुळे वातावरणाचे प्रदूषण होत नाही. परोपजीवी किडी सुरक्षित राहतात. सापळ्यांचा वापर अत्यंत सुलभ व सोपा आहे. डॉ. शिवाजी तेलंग, ९४२१५६९०१८ (सहायक कीटकशास्त्रज्ञ, कापूस संशोधन केंद्र, नांदेड.)
