मूलस्थानी जलसंधारणासाठी बंदिस्त वाफे तयार करणारे अवजार

सातत्याने बदलत असलेल्या वातावरणात कृषी उत्पादनासाठी प्रामुख्याने जमीन, पाणी आणि हवामान या महत्त्वाच्या नैसर्गिक साधनसंपत्तीची आवश्यकता असते. जमीन ही मूलभूत साधनसंपत्ती असून, त्यापासून शाश्‍वत उत्पादन मिळवण्यासाठी जमिनीची सुपीकता टिकवली पाहिजे. धूप थांबवण्याबरोबरच महाराष्ट्रात दर तीन ते चार वर्षांनी येणाऱ्या दुष्काळी परिस्थितीचा सामना करण्यासाठी शेतामध्येच पाणी अडविणे व साठविणे हे मोठे आव्हान आहे. पडणाऱ्या पावसाचा प्रत्येक थेंब शेतात थांबवून जिरवला पाहिजे. याला मूलस्थानी जलसंधारण असे म्हणतात. पावसाच्या पडलेल्या प्रत्येक थेंबाचा पीक संगोपन व वाढीकरिता कार्यक्षम उपयोग करून घेतल्यास पीक उत्पादनात निश्‍चित शाश्‍वतता आणता येईल. कोरडवाहू शेतीमध्ये मूलस्थानी जलसंधारणामुळे जमिनीत ओलावा दीर्घकाळ टिकून पिकाच्या संवेदनशील अवस्थेत उपयोगात येतो. परिणामी उत्पादनात २० ते २५ टक्के वाढ मिळते. कोरडवाहू शेती ही नेहमी एकूण पडणाऱ्या पावसावर अवलंबून नसून ती पडणाऱ्या पावसाच्या पाण्यापैकी जमिनीत मुरणाऱ्या पावसाच्या पाण्यावर अवलंबून असते, हे लक्षात ठेवले पाहिजे. पावसाचे पाणी वाचविण्याचा सर्वांत कार्यक्षम आणि स्वस्त मार्ग जमिनीत मूलस्थानी जलसंधारणद्वारे मुरवून पाणी ठेवणे. माती आणि जलसंधारणाच्या प्रभावी पद्धतींपैकी एक म्हणजे शेतात बंदिस्त वाफे तयार करणे. उताराला आडवे वाफे व उभे वाफे समांतर अंतराने जोडून बंदिस्त वाफे तयार करता येतात. सध्या शेतीमध्ये बंदिस्त वाफे हे पारंपरिक पद्धतीने बनविले जातात. पारंपरिक पद्धतीमध्ये शेतमजुरांची अधिक आवश्यकता भासते. हे अधिक कष्टाचे काम असून, वाढलेल्या मजुरीमुळे खर्च वाढत चालला आहे. या काळात शेतमजुरांचीही टंचाई भासते. अशा परिस्थितीत जलद आणि कमी खर्चात बंदिस्त वाफे तयार करण्यासाठी यंत्र अधिक उपयुक्त ठरते. राहुरी येथील महात्मा फुले कृषी विद्यापीठातील अखिल भारतीय समन्वयीत कृषी अवजारे व यंत्रे संशोधन प्रकल्पामध्ये ट्रॅक्टरचलित फुले बंदिस्त वाफे बनविणारे अवजार विकसित केले आहे. या यंत्राने ६ मीटर लांबी व २ मीटर रुंदी असलेले बंदिस्त वाफे तयार करता येतात. वाफ्याच्या वरंब्याची उंची साधारणपणे २० ते २२ सें. मी. राहते. यामुळे पडलेल्या पावसाचे पाणी मुरवणे किंवा वाहून जाणारे पाणी अडवणे शक्य होते. फायदे ः

वैशिष्ट्ये ः

डॉ. टी. बी. बास्टेवाड, ९४२३३४२९४१ (प्राध्यापक व प्रमुख संशोधक, अखिल भारतीय समन्वयीत कृषी अवजारे व यंत्रे संशोधन प्रकल्प, डॉ. अण्णासाहेब शिंदे कृषी अभियांत्रिकी व तंत्रज्ञान महाविद्यालय, राहुरी)