अन्न प्रक्रियेदरम्यान पारंपरिक उष्णतेच्या साधनांचा वापर केला जातो. अधिक ऊर्जा वापरली जाणाऱ्या प्रक्रियांमधील प्रक्रिया म्हणजे वाळवण्याची किंवा निर्जलीकरणाची प्रक्रिया. हंगामामध्ये उपलब्ध होणाऱ्या भाज्या आणि फळे यांचा ताज्या स्वरूपात वापर केल्यानंतरही बराच माल शिल्लक राहतो. तो वाया जाण्याची शक्यता असते. अशा मुबलक प्रमाणात उपलब्ध फळे, भाज्या वाळवून त्यांचा बिगर हंगामात किंवा अन्य मूल्यवर्धित उत्पादनांच्या निर्मितीमध्ये वापर करणे शक्य आहे. अन्नप्रक्रियेमध्ये पारंपरिक उष्णता साधनांचा वापर करण्याऐवजी अवरक्त किरणांचा वापर करणे अधिक फायदेशीर ठरू शकते. अवरक्त किरणांच्या उष्णतेचा वापर अन्नपदार्थ वाळविणे, शिजविणे, भाजणे, ब्लाँचिंग करणे, पाश्चरायझेशन आणि पदार्थांच्या निर्जंतुकीकरणासाठी करता येऊ शकतो. अवरक्त किरणांद्वारे ‘ड्राय ब्लाचिंग’ ः योग्य गुणवत्ता आणि चव मिळविण्यासाठी फळे आणि भाजीपाल्यांवर ब्लाचिंग प्रक्रिया करणे गरजेचे असते. या प्रक्रियेमध्ये फळे आणि भाजीपाला ९० ते १०० अंश सेल्सिअस तापमानाच्या गरम पाणी किंवा वाफेमध्ये १० मिनिटे ठेवून काढली जातात. ही प्रक्रिया पॉलीफेनॉल ऑक्सिडेज (पीपीओ)सारख्या संप्रेरकांना निष्क्रिय करण्यासाठी गरजेची असते. कारण या संप्रेरकामुळे साठवण किंवा प्रक्रिया करतेवेळी फळे आणि भाजीपाल्यांची गुणवत्ता बिघडू शकते. शिवाय पारंपरिक ब्लांचिंग प्रक्रियेमध्ये ऊर्जा आणि पाण्याचा मोठ्या प्रमाणात वापर होतो. या प्रक्रियेत पाण्यात विरघळणारी पोषकद्रव्ये उदा. ॲस्कॉर्बिक ॲसिड विरघळून नष्ट होऊ शकतात किंवा सांडपाण्याद्वारे वाहून जातात. त्यामुळे पारंपरिक ब्लाचिंग पद्धतीला अवरक्त किरणांच्या उष्णतेचा वापर हा एक उत्तम पर्याय होऊ शकतो. या प्रक्रियेनंतर मोठ्या प्रमाणात सांडपाणी तयार होते. यासाठी ड्राय ब्लाचिंग तंत्रज्ञान विकसित करण्यात आले आहे. यात अवरक्त किरणांच्या उष्णतेचा वापर पारंपारिक ब्लाचिंग पद्धतीला एक उत्तम पर्याय होऊ शकतो. यामध्ये ऊर्जा आणि पाण्याची मोठ्या प्रमाणात बचत होते. वाळवणी आणि निर्जलीकरण ः अन्नपदार्थ वाळवण्याच्या तंत्रज्ञानामध्ये अवरक्त किरणांचा स्थान महत्त्वाचे ठरत आहे. या तंत्रज्ञानावर व्यापक संशोधन करण्यात आले आहे. भाजीपाला पारंपारिकरीत्या उष्ण हवेच्या झोतामध्ये (हॉट एअर ड्रायर) वाळवला जातो. मात्र झटपट तयार होणाऱ्या पदार्थांमध्ये अशा पद्धतीने वाळवलेल्या भाज्यांचे घटक वापरण्यात अडचणी येतात. कारण त्यांचा पुन्हा पाणी शोषण्याचा दर हा अत्यंत कमी असतो. भाज्या वाळवण्यासाठी फ्रिज ड्रायिंग ही पद्धत उत्तम पर्याय होऊ शकते. मात्र ही पद्धत अधिक खर्चिक आहे. त्यामुळे अन्न प्रक्रिया उद्योगामध्ये फार इन्फ्रारेड ड्रायिंग (दूरस्थ अवरक्त किरणांच्या साह्याने पदार्थ सुकवणे) ही पद्धत कमी किमतीमध्ये उच्च गुणवत्तेची वाळलेली उत्पादने तयार करण्यासाठी उपयुक्त ठरू शकते. अन्नपदार्थांच्या निर्जलीकरणासाठी अवरक्त किरणांचा वापर फायदेशीर ठरतो. या पद्धतीमुळे वाळवण्याच्या प्रक्रियेचा वेग वाढतो. पर्यायी ऊर्जा स्रोत, ऊर्जेचा कार्यक्षम वापर, प्रक्रियेदरम्यान एकसमान तापमान अशा साऱ्या घटकांमुळे दर्जेदार उत्पादननिर्मिती शक्य होते. वाळवण्याच्या प्रक्रियेतील विविध निकषांवर योग्य ते नियंत्रण यातून मिळू शकते. ही सारी प्रक्रिया स्वच्छ आणि कार्यक्षम वातावरणात पार पडते. यात वेळेसोबतच जागेचीही बचत होते. - या पद्धतीचा वापर बटाटे, रताळे, कांदा, किवी, सफरचंद यांसारख्या फळे आणि भाज्यापाल्यासाठी फायदेशीर ठरतो. त्याच प्रमाणे सागरी तणे, भाज्या, माशांचे तुकडे, पास्ता यासारखे घटकही टनेल इन्फ्रारेड ड्रायरमध्ये वाळवता येतात. एकात्मिक वाळवण्याची प्रक्रिया ः
विकरांची निष्क्रियता ः
रोगकारक घटक निष्क्रिय करणे ः अवरक्त किरणांच्या उष्णतेचा वापर करून द्रव आणि घन पदार्थांमधील रोगकारक जिवाणू, यीस्ट, बुरशी व त्यांचे बीजाणू निष्क्रिय करता येतात. त्याची कार्यक्षमता ही अवरक्त ऊर्जापातळी, अन्नपदार्थ नमुन्यांचे तापमान, उच्च तरंगलांबी, अवरक्त किरणांच्या उष्णता स्रोताची बॅंडविड्थ या बरोबरच खाद्यपदार्थांचे प्रकार, त्यांचा आकार, त्यातील आर्द्रता, सूक्ष्मजीवांचे प्रकार अशा अनेक घटकांवर अवलंबून असते. अन्य खाद्यपदार्थ प्रक्रियेमध्ये अवरक्त किरणांचा वापर... वाळवण्याच्या प्रक्रियेसोबतच अन्य प्रक्रियांमध्ये (उदा. भाजणे, तळणे, उकळणे, शिजवणे इ.) अवरक्त किरणांच्या उष्णतेचा वापर करता येतो. मांस आणि मांस उत्पादने, सोयाबीन, तृणधान्ये, कोको बिया यांच्या प्रक्रियेतही अवरक्त किरणे उपयोगी ठरतात. सर्वसामान्यपणे अन्नप्रक्रिया उद्योगामध्ये ४.२ μm (एक मायक्रोमीटर - मीटरचा दहा लाखावा भाग) यापेक्षा अधिक तरंगलांबींची किरणे सर्वांत योग्य मानली जातात. निष्कर्ष ः राष्ट्रीय पातळीवरील विविध कृषी संशोधन संस्था आणि कृषी विद्यापीठामध्ये वाळवण यंत्राच्या निर्मिती व विकासाठी सातत्याने संशोधन सुरू असते. त्यांनी लघू उद्योगासाठी उपयुक्त ठरतील अशा प्रकारची विविध तंत्रज्ञानावर आधारीत व विद्युत ऊर्जेवर चालणारी वाळवण यंत्रे विकसित केली आहेत. यामुळे हंगामामध्ये उत्पादित होणाऱ्या अतिरीक्त शेतीमालावर विशेषतः लवकर खराब होणाऱ्या फळे आणि भाज्यांवर प्रक्रिया करणे शक्य होते. किमान दुसऱ्या आणि तिसऱ्या दर्जांच्या उत्पादनावर प्रक्रिया केल्यास शेतकऱ्यांना उत्तम दर मिळवण्यास मदत होईल. निर्जलीकरणासह विविध अन्न प्रक्रियांमध्ये अवरक्त किरणांचा वापरामुळे दर्जेदार व मूल्यवर्धित उत्पादने मिळवणे शक्य होईल. (माजी संचालक, केंद्रीय काढणीपश्चात अभियांत्रिकी व तंत्रज्ञान संस्था (सिफेट), लुधियाना)
Read the Latest Agriculture News in Marathi & Watch Agriculture videos on Agrowon. Get the Latest Farming Updates on Market Intelligence, Market updates, Bazar Bhav, Animal Care, Weather Updates and Farmer Success Stories in Marathi.
ताज्या कृषी घडामोडींसाठी फेसबुक, ट्विटर, इन्स्टाग्राम , टेलिग्रामवर आणि व्हॉट्सॲप आम्हाला फॉलो करा. तसेच, ॲग्रोवनच्या यूट्यूब चॅनेलला आजच सबस्क्राइब करा.