लोकसहभागातून जलसंधारणाचा वारसा

देवरायांचा उपयोग जलव्यवस्थापन करण्यासाठी केला तर स्थलानुरूप उपाय करून, कमी खर्चात, सुयोग्य रीतीने जलसंधारण करता येते. यात नैसर्गिक उतार, प्रवाह, भूभाग यांमध्ये फारसे फेरफार न करता काम केल्यामुळे हे अयशस्वी होण्याची फारशी भीती नाही. यात लोकसहभाग असल्याने हे वर्षानुवर्षं यशस्वीपणे चालू आहे. मागील लेखात आपण जलसंधारण आणि जलव्यवस्थापनाचे ऐतिहासिक उपाय पाहिले. यात प्रत्यक्ष कामात लोकसहभाग आणि कामाला सधन लोक, राजे, इत्यादी लोकांचं आर्थिक पाठबळ या गोष्टी यश देण्यासाठी उपयोगी होत्या. पण, असे उपाय सर्वच ठिकाणी करता येणे ही जवळपास अशक्य गोष्ट आहे; कारण आर्थिक पाठबळालाही मर्यादा आहेत. मग हे जल संधारण आणि व्यवस्थापन यशस्वी कसं करायचं? तेव्हा समाजातील जाणत्या लोकांनी काय उपाययोजना केल्या, या गोष्टींचा अभ्यास केला तर काही उद्बोधक गोष्टी समोर येतात. जलसंधारण करण्यासाठी सर्वसामान्य लोकांना जमेल, आवडेल आणि प्रत्यक्ष वापरता येईल असा एक उपाय आपल्या पूर्वजांनी योग्य जागा बघून वापरात आणला. या उपायात कायद्याच्या भीतीपेक्षा लोकांमध्ये असलेल्या श्रद्धेचा उपयोग करून घेऊन स्थानिक पातळीवर योग्य उपाय योजण्याची एक सोपी, परिणामकारक योजना आखली गेली. श्रद्धेचा उपयोग करून, देवाच्या नावाने जंगलांचे पट्टे राखून त्याच्या साह्याने जल आणि मृदसंधारण करण्याची ही योजना खूप यशस्वीपणे राबवली गेली. लोकांच्या दैनंदिन जीवनात ही गुंफली गेल्यामुळे याचा परिणामकारक वापर होऊन जंगल, माती आणि पाणी या गोष्टींचे संरक्षण झाले. जल, मृदसंधारणात देवराई महत्त्वाची आपल्या पूर्वजांनी निसर्ग, पर्यावरण यांच्या समतोलाचं महत्त्व जाणून घेऊन, लोकांच्या श्रद्धेचं महत्त्व लक्षात घेऊन निसर्गातील अनेक घटक देव किंवा देवाचे प्रिय घटक मानून त्यांचे संरक्षण करण्याची प्रथा वेगवेगळ्या कारणांनी चालू केली. यात नद्या, तलाव, विविध डोंगर शिखरं, विविध वनस्पती आणि प्राणी, इत्यादी गोष्टींना धार्मिक महत्त्व देऊन त्यांचं संरक्षण आणि संवर्धन पिढ्यान्‌पिढ्या  केले. यातला एक आणि सर्वात महत्त्वाचा घटक म्हणजे 'देवराई'. देवराई म्हणजे देवाच्या नावाने राखून ठेवलेलं जंगल. हे जंगल देवाला अर्पण केलेले असल्याने याची तोड होत नाही. या जंगलातील सर्व गोष्टी धार्मिक भावनेने पिढ्यान्‌पिढ्या सांभाळल्या जातात. हे देवाचे जंगल आहे त्यामुळे यातील कोणत्याही गोष्टीचा वापर व्यापारासाठी करायचा नाही, कोणतेही झाड तोडायचे नाही या ठाम भावनेने या देवरायांचे संरक्षण केले जाते. श्रद्धा आणि भावना यांच्या मदतीने संरक्षण आणि संवर्धनाचे काम होत असल्याने देवराई संकल्पना चांगली रुजली. पण दुर्दैवाने, आजपर्यंत 'पाणी' या दृष्टीने देवराई या संकल्पनेचा अभ्यास म्हणावा तितका झालेला नाही.

पाण्यासाठी राखा देवराया देवरायांचा उपयोग जलव्यवस्थापन करण्यासाठी केला तर स्थलानुरूप उपाय करून, कमी खर्चात, सुयोग्य रीतीने जलसंधारण करता येते. गावामागची टेकडी किंवा डोंगरावर असलेली देवराई राखायची, तिथलं पाणी पाटाने किंवा पाइपने गावापर्यंत उताराने आणायचं आणि पिण्याचं पाणी आणि बागायतीसाठी, दुसऱ्या पिकासाठी पाणी आणून त्यातून गाव समृद्ध करायचे, अशी सोपी वाटणारी मांडणी. यात नैसर्गिक उतार, प्रवाह, भूभाग यांमध्ये फारसे फेरफार न करता काम केल्यामुळे हे अयशस्वी होण्याची फारशी भीती नाही, यात काही नुकसान होण्याची भीती नाही. त्याचप्रमाणे, यात लोकसहभाग असल्याने आणि स्थानिक लोकांचा फायदा होत असल्याने हे वर्षानुवर्षं यशस्वीपणे चालू आहे. - डॉ. उमेश मुंडल्ये,९९६७०५४४६० (लेखक पाणी, पर्यावरण आणि शेती विषयाचे अभ्यासक आहेत.)