जनावरांना चाराटंचाईच्या काळात हवी तेवढी प्रथिने मिळत नाहीत. त्यामुळे दूध उत्पादनात घट होते. हे टाळण्यासाठी जनावरांना खाद्यामध्ये बायपास प्रथिनांचा समावेश करावा. खाद्य घटकातील बायपास प्रथिनांच्या प्रमाणाच्या आधारावर पोषक पशुखाद्य बनवावे.
आहारातील प्रथिनांचा काही भाग पोटात पचन न होता तो लहान आतड्याच्या खालच्या भागात पचन होऊन जनावराच्या शरीराला पूर्णतः उपलब्ध होतो, यालाच बायपास प्रथिने असे म्हणतात. प्रथिनांचा मुख्य स्रोत म्हणजे तेलविरहित पेंड (सरकी, शेंगदाणा, सोयाबीन आणि सूर्यफूल व इतर धान्य). आहारात प्रथिनांचा वापर आणि जनावरांच्या पोटात आहारातून गेलेल्या प्रथिनांचा वापर कसा व किती प्रमाणात होत आहे हे समजून घेऊन प्रथिनांचे प्रमाण ठरवावे. बायपास प्रथिने देण्याचे नियोजन
जनावरांच्या पोटात असणारे सूक्ष्मजीव हे पोटात पचन होणाऱ्या (आरडीपी) प्रथिनांचे रूपांतर उपयुक्त सूक्ष्मजीव प्रथिनांमध्ये करतात, परंतु उत्तम दर्जाचे व अधिक प्रथिने असल्यास संपूर्ण प्रथिनांचे रूपांतर हे योग्य प्रथिनांमध्ये होत नाही आणि त्याचा काही भाग वाया जातो. म्हणून पोटाच्या पहिल्या भागात ६०-७० टक्के पचन होणाऱ्या उत्तम दर्जाच्या प्रथिनांचे विविध पद्धतीचा (रासायनिक) वापर करून फक्त २० ते २५ टक्के प्रथिने पचन होण्यास बायपास प्रथिने मदत करते. दुष्काळी परिस्थितीत निकृष्ट दर्जाचा चारा वापरला जातो. त्यामुळे जनावराच्या शरीरात पोषणतत्त्वाची कमतरता भासते आणि त्याचा विपरीत परिणाम दूध उत्पादनावर होतो. अशा परिस्थितीत प्रथिनांची कमतरता भरून काढण्यासाठी बायपास प्रथिनांचा वापर होतो. जास्त प्रमाणात आरडीपी असणाऱ्या प्रथिनांचे रूपांतर आरयूडीपी प्रथिनांमध्ये करण्यासाठी बायपास प्रथिनांचा वापर होतो. खाद्य घटकातील बायपास प्रथिनांच्या प्रमाणाच्या आधारावर पोषक पशुखाद्य बनवता येते. बायपास प्रथिने पचनशील प्रथिनांचे अमोनियामध्ये रूपांतर कमी प्रमाणात करतात, त्यामुळे जनावराचा अमोनिया विषबाधेपासून बचाव होतो. अमिनो आम्लाचे प्रमाण शरीरात वाढते, त्यामुळे जनावरांचे दूध उत्पादन ही वाढते. जास्त दूध (२०-२५ लीटर) देणाऱ्या जनावरांसाठी बायपास प्रथिने अतिशय उपयुक्त आहेत. दुधातील फॅट आणि एसएनएफचे प्रमाण वाढण्यास मदत होते. जनावराच्या वाढीचा दर व प्रजनन क्षमता वाढण्यास मदत होते. वासरांची वाढ बायपास प्रथिनांमुळे चांगली होते. जनावरे चांगला माज दाखवतात. त्यानंतर गाभण राहण्याचे प्रमाण यामुळे वाढते. बायपास प्रथिने देण्याच्या पद्धती
नैसर्गिक प्रथिनांचा उपयोग करणे : पशुआहारात कमी पचन होणारी प्रथिने (मका) मिसळावीत. कृत्रिम अमिनो आम्ल : काही काळ उष्णतेचा समतोल साधून तयार केले जाते. त्यामुळे ते पोटात कमी प्रमाणात पाचन होते. पोटामध्ये कृत्रिमरीत्या सोडणे : बटर, दूध प्रथिने. बायपास प्रथिने आहारातील प्रथिने ही दोन भागांत विभागलेली असतात. पहिला भाग म्हणजे पोटात (रुमेन) पचन होणारी (आरडीपी - रुमेन डिग्रीडेबल प्रोटीन) आणि दुसरा भाग म्हणजे पोटात न पचन होणारी (आरयूडीपी - रुमेन अनडिग्रीडेबल प्रोटीन). आहारातील प्रथिनांचा काही भाग पोटात पचन न होता तो लहान आतड्याच्या खालच्या भागात पचन होऊन जनावराच्या शरीराला पूर्णतः उपलब्ध होतो.
बायपास प्रथिनांसंबंधी महत्त्वाच्या बाबी
सरासरी १० ते १५ लिटर दूध उत्पादन असणाऱ्या जनावरांसाठी नैसर्गिक बायपास प्रथिनांचा (सरकी पेंड, सोयाबीन मिल इ.) वापर करावा. १५ ते २० लिटर दूध उत्पादन असणाऱ्या जनावरांसाठी बाजारात उपलब्ध असलेले कृत्रिम पद्धतीने बनवलेली बायपास प्रथिने वापरावीत. नैसर्गिक बायपास प्रथिने वापरत असताना पूर्ण आहारातून दिल्या जाणाऱ्या एकूण प्रथिनांमध्ये ६० ते ६५ टक्के आरडीपी व ३५ ते ४० टक्के आरयूडीपीचे प्रमाण असले पाहिजे. बाजारातून आणलेल्या बायपास प्रथिनांमध्ये प्रमाण किमान २२ टक्के व आरयूडीपीचे प्रमाण १४ टक्के असावे. - डॉ. सागर जाधव, ९००४३६१७८४ (पशुपोषणशास्त्र विभाग, क्रांतिसिंह नाना पाटील पशुवैद्यकीय महाविद्यालय, शिरवळ, जि. सातारा)
