खरीप २०२० साठी शासनाने पायाभूत व प्रमाणित बियाणेसंदर्भात ६५ टक्केपर्यंत उगवणशक्तीचे बियाणे वापरण्यास परवानगी दिलेली आहे. यामुळे गत खरीप हंगामामधील चांगले सोयाबीन आपण बियाणे म्हणून वापरू शकतो.
राज्यात मागच्या ऑक्टोबर महिन्यामध्ये अवकाळी आणि वादळी पावसामुळे सोयाबीन पिकाचे व बीजोत्पादनाचे मोठे नुकसान झाले. त्याच प्रमाणे विविध बीजोत्पादन संस्था उदा. महाबीज, राष्ट्रीय बीज महामंडळ, कृषि विद्यापिठांच्या बियाण्यांचे नुकसान झाले आहे. परिणामी येत्या खरीप हंगामामध्ये सोयाबीन बियाण्यांची कमतरता भासू शकते. या अडचणीवर मात करण्यासाठी यंदाच्या खरीप हंगामासाठी शासनाने पायाभूत व प्रमाणित बियाणेसंदर्भात ६५ टक्केपर्यंत उगवणशक्तीचे बियाणे वापरण्यास परवानगी दिली आहे. यामुळे गत खरीप हंगामामधील चांगले सोयाबीन आपण बियाणे म्हणून वापरू शकतो.
आपल्या जवळील बियाण्याची बाजारात धान्य म्हणून विक्री न करता ते बियाणे म्हणून वापरता येईल. सोयाबीन चाळणीने गाळून त्याची उगवणक्षमता घरच्या घरीच तपासावी. उगवणक्षमता ७० टक्के किंवा त्यापेक्षा जास्त असल्यास हेक्टरी ७५ किलो बियाणे वापरावे. उगवणक्षमता तुलनात्मकदृष्ट्या कमी असल्यास (६० टक्के पर्यंत), जितकी उगवणक्षमता कमी असेल (७० टक्के पेक्षा ) अंदाजे तितके किलो बियाणे पेरणीसाठी जास्त वापरावे. सोयाबीन बियाण्याचे आवरण (सीड कोट) हे अत्यंत पातळ, नाजुक तसेच सछीद्र असते. मागील वर्षी झालेल्या पावसामुळे सोयाबीनच्या दाण्यांनी जास्त प्रमाणात आर्द्रता शोषून घेतली. परिणामी त्यात रोगांचे प्रमाण वाढले असेल. त्यामुळे त्यांची उगवणक्षमता तपासून जे सोयाबीन बियाणे म्हणून वापरायचे आहे, त्याला कार्बोक्सीन (३७.५%) अधिक थायरम (३७.५%) २ ते ३ ग्रॅम प्रती किलो या प्रमाणे संयुक्त बुरशीनाशकाची प्रक्रिया करावी. नवीन पोत्यात हवेशीर संरक्षित कोठारात साठवावे. बुरशीनाशक लावलेल्या बियाण्याची धान्य म्हणून विक्री करू नये. साठवणूक करताना दाण्यात ओलाव्याचे प्रमाण १० टक्केपेक्षा जास्त नसावे. बियाणे साठवणूक करतेवेळी लाकडी फळ्या टाकून त्यावर पोते ठेवावे. बियाण्याला ओल लागणार नाही, बियाणे खराब होणार नाही. बियाण्याची साठवणूक करताना, जास्तीत जास्त ५ पोत्याची थप्पी मारावी. त्यापेक्षा जास्त उंच थप्पी लावल्यास तळाच्या पोत्यातील बियाण्याची डाळ होऊन उगवणशक्ती कमी होण्याची शक्यता असते. बियाणे पोत्यात साठवताना चारही बाजूने हवा खेळती राहील, अशा रितीने ठेवावे. अन्यथा गोदामाच्या आत गरम जागा (हॉट स्पॉट) तयार होईल, बियाण्याची उगवणशक्ती लवकर कमी होते. बियाणे साठवणूक करण्याचे ठिकाण थंड ठेवण्याचा प्रयत्न करावा, पण त्यासाठी कूलरचा वापर करू नये. अन्यथा बियाण्याची आर्द्रता वाढेल. बियाणे खराब होऊ शकते. आवश्यकतेनुसार भांडाराची साफसफाई व आवश्यकता पडल्यास कीडनाशकांची फवारणी करावी. उगवणशक्ती तपासण्याची घरगुती पद्धत
घरच्या सोयाबीनच्या प्रत्येक पोत्यात खोलवर हात घालून मूठभर धान्य बाहेर काढावे. सर्व पोत्यातील काढलेले धान्य एकत्र करून घ्या. गोणपाटाचे ६ चौकोनी तुकडे करून स्वच्छ धुऊन घ्यावेत. एक तुकडा जमिनीवर पसरावा. पोत्यामधून काढलेल्या धान्यातून सरसकट १०० दाणे,दीड ते दोन सेंमी अंतरावर (बोटाचे एक कांड अंतरावर) १०-१० च्या रांगेत गोणपाटाच्या एका तुकड्यावर ओळीत ठेवा. अशा प्रकारे १०० दाण्याचे तीन नमुने तयार करावेत. गोणपाटावर चांगले पाणी शिंपडून ओला करावे. बियाण्यावर दुसरा गोणपाटाचा तुकडा अंथरूण पुन्हा चांगले पाणी शिंपडावे.गोणपाटाच्या तुकड्याची बियाण्यासकट गोल गुंडाळी करून थंड ठिकाणी सावलीत ठेवा. त्यावर अधून-मधून पाणी शिंपडून ओले ठेवावे. ६ ते ७ दिवसांनंतर ही गुंडाळी जमिनीवर पसरवून उघडा, चांगले कोंब आलेले दाणे वेगळे करा व मोजा. तिन्ही गुंडाळ्याची सरासरी काढून शंभर दाण्यापैकी ७० किंवा त्यापेक्षा जास्त दाणे जर चांगले कोंब आलेले असतील तर आपले बियाणे बाजारातील बियाण्यासारखेच गुणवत्तेचे आहे असे समजावे. शिफारशीप्रमाणे ते आपल्याला पेरणीसाठी वापरता येते. जर उगवण झालेल्या बियाण्याची सरासरी संख्या तुलनेने ७० पेक्षा कमी म्हणजेच ६० पर्यंत असेल तर बियाण्याचे प्रमाण थोडे वाढवून पेरणी करा. मात्र, साठ टक्क्यांपेक्षा उगवणक्षमता कमी असल्यास ते बियाणे पेरणीसाठी वापरू नका. - डॉ. सतीश निचळ, ९४२३४७३५५०
(सोयाबीन पैदासकार आणि प्रमुख, प्रादेशिक संशोधन केंद्र, अमरावती)
