मध्यपूर्व प्रदेशातील पावसात ४० टक्के घट

विविध प्रारूपाद्वारे मध्यपूर्वेतील पावसाच्या प्रमाणामध्ये तीव्र घट (सुमारे ४० टक्के पर्यंत) होण्याच्या शक्यता दर्शवण्यात येत आहेत. त्यामागील मूलभूत घटकांचे विश्लेषण करण्याचा प्रयत्न मॅस्साच्युसेट्स इन्स्टिट्यूट ऑफ टेक्नॉलॉजी (एमआयटी) येथील संशोधकांनी केला आहेत. त्यांनी केलेल्या संशोधनाचे निष्कर्ष जर्नल ऑफ क्लायमेट मध्ये प्रकाशित करण्यात  आले आहेत.  भूमध्य प्रदेशातील वातावरण येत्या काही वर्षामध्ये लक्षणीयरीत्या कोरडे होणार असल्याचे भाकीत विविध प्रारूपाद्वारे व्यक्त करण्यात येत आहे. हिवाळी पावसाच्या हंगामात पर्जन्यमानामध्ये ४० टक्क्याने घट होण्याची शक्यता मांडली जाते. एमआयटी येथील विद्यार्थी संशोधक अलेक्झांडर ट्युएल आणि प्रो. अलफातिह अलताहिर यांनी या भाकितांमधील मूलभूत घटकांचे विश्लेषण केले आहे. त्यांनी मध्यपूर्वेतील प्रामुख्याने मध्य पूर्व आफ्रिका आणि वायव्य आफ्रिका येथील हवामानातील बदलामागील यंत्रणांचा शोध घेण्याचा प्रयत्न  केला आहे.  जागतिक पातळीवर हवामान बदलासंदर्भात वेगवेगळी चक्रीय प्रारूपे मांडली जातात. त्यातील बहुतांश प्रारूपांनी सर्वत्र तापमानामध्ये होत चाललेली वाढ आणि त्याचा परिणाम म्हणून तयार झालेले बाष्प वाहून जाऊन अनेक ठिकाणी पर्जन्यमानातही वाढ होणार असल्याचे सुचवले आहे. मात्र, या नियमित चक्राला अपवाद म्हणून मध्य पूर्वेतील प्रदेशामध्ये पावसाचे प्रमाण कमी होणार असल्याचे सांगितले जाते. त्याविषयी माहिती देताना प्रो. अलताहिर म्हणाले की, पृथ्वीवरील अन्य कोणत्याही प्रदेशाच्या तुलनेमध्ये मध्यपूर्वेतील प्रदेशामध्ये पावसाचे प्रमाण प्रचंड घटणार आहे. कमी होण्याचे प्रमाण ४० टक्क्यांपर्यंत असल्याने त्याचा एकूण मानव आणि समाजजीवनांवर तीव्र परिणाम होणार आहे.  वेगवेगळ्या प्रारूपांमध्ये काही फरक असले तरी बहुतांश सर्व प्रारूपांमध्ये या बाबतीत मात्र एकवाक्यता दिसते. प्रमाणामध्ये १० ते ६० टक्क्यांपर्यंत फरक दाखवण्यात येतो. मात्र, हवामानाचे योग्य स्पष्टीकरण कोणीही नेमकेपणाने देत नसल्याने अभ्यास आणि विश्लेषण करण्यात आले.  ट्यूएल आणि अलताहिर यांना मध्यपूर्वेतील संभाव्य कोरडेपणा हा वातावरणातील उष्णतेच्या दोन वेगवेगळ्या परिणामांचा एकत्रित परिणाम असल्याचे लक्षात आले. १) वरील वातावरणातील चक्रामध्ये होत असलेले बदल आणि २) जमीन आणि समुद्राच्या तापमानातील फरकामध्ये झालेली घट. कारण कोणत्याही एका घटकाचा पावसावर एवढा परिणाम होणार नाही. मात्र, दोन्हीच्या एकत्रीकरणामुळे हा वैशिष्ट्यपूर्ण दीर्घ कोरडा काळ बहुतांश सर्व प्रारूपामध्ये दिसून  येत आहे.  वेगवान अशा उच्च उंचीवरील वाऱ्यांमुळे (त्याला मीड लॅटिट्यूट जेट स्ट्रीम म्हणतात.) पश्चिम ते पूर्व हवामानाच्या पॅटर्नमध्ये ताकदवान आणि स्थिर असे प्रवाह दिसून येतात. युरोप, आशिया आणि उत्तर अमेरिका या प्रदेशांवर याचा परिणाम होतो. जागतिक तापमानामध्ये वाढ होत असताना त्याचा परिणाम मीड लॅटिट्यूट जेट स्ट्रीमची ताकद वाढण्यामध्ये होत असल्याचे सर्व प्रारूपातून स्पष्ट होते. मात्र, उत्तर गोलार्धामध्ये हे वारे रॉकीज, आल्प्स आणि हिमालयीन पर्वतरांगांना धडकत पुढे जाते. त्यातून स्थिर अशा प्रवाहामध्ये लाटांसदृश्य पॅटर्न तयार होतात.  या प्रदेशामध्ये सातत्याने उच्च आणि कमी दाबांचे पट्टे तयार होतात. उच्च दाबाचे पट्टे हे स्वच्छ, कोरड्या वाऱ्याशी संबंधित असून, कमी दाबाचे पट्टे हे आर्द्रतायुक्त हवा आणि वादळी वाऱ्याशी संबंधित आहे. मात्र, जसजशी हवा गरम होत जाते, तसतसे हवेच्या लाटांचे पॅटर्नही बदलत जातात.   मध्यपूर्वेतील भौगोलिक स्थितीमुळे हवेच्या प्रवाहाचे पॅटर्न वेगवान राहतात. या प्रदेशावर उच्च दाबाचे पट्टे राहतात. उच्च दाबांच्या पट्ट्यामुळे कोरडेपणा वाढून पावसाचे प्रमाण कमी राहते. केवळ हवेच्या दाबांच्या यंत्रणेवर मध्यपूर्वेतील कोरडेपणामागील कारण शोधणे थोडेसे अडचणीचे ठरणार आहे. त्यातून सातत्यपूर्ण व इतक्या दीर्घ कोरडेपणामागे दुसरी यंत्रणा - जमीन आणि समुद्राच्या तापमानातील फरक ही महत्त्वाची ठरणार आहे. कारण जमीन ही समुद्राच्या पाण्याच्या तुलनेमध्ये वेगाने गरम होते. तज्ज्ञांच्या मते...

पाण्याचे दुर्भिक्ष्य वाढत जाणार... अलताहिर हे मोरोक्को येथील सरकारी संस्थांसह या विषयावर काम करत आहे. या निष्कर्षांचे रूपांतर संभाव्य नियोजन आणि व्यवस्थापनामध्ये करण्याचे प्रयत्न सुरू आहेत. भविष्यामध्ये पाण्याच्या उपलब्धतेवर नेमके काय परिणाम होतील, याचा विचार करण्यात येत आहे. पाण्याचे स्रोतांचे नियोजन करण्यासाठी नव्या तंत्रज्ञानाची निर्मितीवर भर दिला जात आहे. शेतीमध्येही काटेकोर शेती पद्धतींचा (िप्रसीजन फार्मिंग) अवलंब करण्यात येत आहे.