रोजगार हमी योजनेतून लामकानी वनक्षेत्रात जल व मृदासंधारणाच्या विविध उपचार या कामात ग्रामस्थांचा सहभाग सक्रिय होता. श्रमदान, आर्थिक दानाबरोबरच रोहयोच्या कामाची गुणवत्ता चांगली राहावी म्हणून ग्रामस्थ सतत जागरूक होते. त्यातून चांगल्या प्रतीचे काम झाले. वनसंरक्षणाची जोड देण्यात आल्यामुळे पावसाचा प्रत्येक थेंब अडविण्यात आला. मातीची धूप थांबली. गाव सततच्या दुष्काळच्या गर्तेतून मुक्त झाले.
लामकानी (ता. जि. धुळे) हे सुमारे दहा हजार लोकवस्तीचे गाव. बुराई नदीच्या पाणलोट क्षेत्रात जे अवर्षण प्रवण क्षेत्र आहे तेथे गेल्या १७ वर्षापासून ग्रामसंस्थांच्या सक्रिय सहभागातून वनसंरक्षणाचे काम संयुक्त वनव्यवस्थापन समिती स्थापून वनविभागाच्या सहकार्याने यशस्वीपणे झाले आहे. ‘वसुधा’ संस्थेच्या सहभागातून ग्रामस्थांनी कुरण विकास कार्यक्रम आखला.
चराईबंदी / नियंत्रित चराई / फिरती चराई गावाजवळील पडित क्षेत्र, वनक्षेत्रांमध्ये संयुक्त वनव्यवस्थापन, जैवविविधता समित्यांमार्फत चराईबंदी, नियंत्रित अथवा फिरती चराई कार्यक्रम राबवून लोकसहभागाने टप्प्याटप्प्याने हा कार्यक्रम पुढे नेला. यामुळे गवतांची पूर्ण वाढ होऊन त्याला बी येऊन जमिनीवर पडणे आणि पुढच्या पावसाळ्यात रुजून नवीन रोपे आपोआप तयार झाली. गवतांची घनता वाढून चारा उत्पादन वाढले. २-३ वर्षांनंतर, बी पडल्यानंतर, म्हणजे डिसेंबर, जानेवारीपासून गवत कापण्यास परवानगी देऊन, परत पावसाळ्यात चराईबंदी लागू केली गेली. पाणलोट विकास कार्यक्रम अतिचराई व वृक्षतोडीमुळे पाणलोट क्षेत्राच्या माथ्यावर असणाऱ्या वन व कुरण क्षेत्रांचा मातीचा वरचा सुपीक थर वाहून गेला आहे, अशा क्षेत्रांचा समावेश पाणलोट विकास कार्यक्रमात अग्रक्रमाने घेऊन तेथे मृदा व जलसंधारणाचे उपचार केले.
स्थानिक, सकस गवत प्रजातींची लागवड गायरानाच्या क्षेत्रात, अतिचराईमुळे स्थानिक गवतांच्या जागी निकृष्ट कुसळी, टाकळा, गाजर गवताची मोठी वाढ होते. यासाठी काही क्षेत्रांवर जाणीवपूर्वक स्थानिक सकस गवतांच्या प्रजातींची उदा. पवन्या, शेडा, मारवेल, डोंगरी आदींची जाणीवपूर्वक लागवड करण्यात आली.
वनक्षेत्र, गायरांनावर पौष्टिक चारा वृक्षांची लागवड कुरणांच्या क्षेत्रात (हेक्टरी फक्त ५० ते १००) चांगला चारा देणाऱ्या वृक्षांची लागवड केली. उदा. अंजन, सुबाभूळ इ. हे वृक्ष एप्रिल-मे महिन्यांत हिरव्यागार पानांनी बहरलेले असतात. त्यांच्या पालवीतून चांगल्या हिरव्या चाऱ्याची गरज भागवली जाऊ शकते.
आगींपासून कुरणांचे रक्षण दरवर्षी रस्त्यांच्या कडेला, तसेच कुरण क्षेत्रात १० ते १५ फुट रुंदीचे पट्टे तयार करून जाळरेषा (फायर लाइन) तयार केल्या जातात. काही ठिकाणी स्थानिक दगडगोटे वापरून १ ते १.५ मीटर रुंद व ०.५ मी. उंच ताली रचून कायम स्वरूपी आगप्रतिबंधक रेषा करता येते. असाच नावीन्यपूर्ण प्रयोग लामकानी गावामध्ये वनविभागाने संयुक्त वनव्यवस्थापन समितीच्या सहकार्याने करण्यात आला आहे. त्यात ९ कि.मी. लांबीच्या जाळ रेषा तयार झाल्या आहेत, या ताली उताराला आडव्या असल्याने मृदा व जलसंधारणाचेही काम होते.
जनावरांच्या संख्येवर नियंत्रण आज आपल्याकडे वंशावळ माहीत नसलेल्या भाकड जनावरांची संख्या खूप मोठ्या प्रमाणात असून, त्यांची दूध देण्याची क्षमता, बैलांची काम करण्याची क्षमता, शेळ्या, मेंढ्यांची उत्पादकता खूपच कमी आहे. कुरणांवर मात्र त्यांचा भार फार मोठा आहे. यासाठी चांगल्या स्थानिक व पण वंशावळ माहीत असलेल्या जातिवंत जनावरांचे संवर्धन व विकास शास्त्रीय पद्धतीने करून, उत्पादकता वाढवणे हा महत्त्वाचा कार्यक्रम असला पाहिजे.
योग्य धोरणाची आवश्यकता पाणलोट क्षेत्र विकास शास्त्रशुद्ध पद्धतीने राबविला, त्याला कुरण विकासाची भक्कम जोड दिली, तर अवर्षण प्रवण क्षेत्रातील गावेही शाश्वतरीत्या टंचाईमुक्त होऊ शकतात. चाराटंचाईवर मात करायची असेल, तर वनक्षेत्र, गायराने, इतर महसुली निकृष्ट पडित क्षेत्रात, कुरण विकास करावा लागेल, त्यासाठी मात्र चराई नियंत्रण व व्यवस्थापनासाठी खास धोरण आखण्याची आवश्यकता आहे. विभागवार/ जिल्हावार अभ्यास समित्या नेमून त्या त्या विभागातील पशुपालक, मेंढपाळ व कुरणांवर उपजीविका असणारे सर्व घटकांना बरोबर घेऊन हे धोरण आखणे गरजेचे आहे. महाराष्ट्रांत वनक्षेत्रात वर्किंग प्लॅननुसार साधारण २ लाख हेक्टर क्षेत्र कुरण विकासासाठी उपलब्ध आहे. महाराष्ट्र कमी अधिक प्रमाणात दुष्काळाने होरपळत असताना व प्रचंड प्रमाणात चाराटंचाई असताना या आपत्तीचे संधीत रूपांतर झाले पाहिजे.
‘लामकानी’ गावाचा यशस्वी प्रयोग
रोजगार हमी योजनेतून वनक्षेत्रात जल व मृदासंधारणाच्या विविध उपचार या कामात ग्रामस्थांचा सहभाग सक्रिय होता. श्रमदान, आर्थिक दानाबरोबरच रोहयोच्या कामाची गुणवत्ता चांगली राहावी म्हणून ग्रामस्थ सतत जागरूक होते. त्यातून चांगल्या प्रतीचे काम होऊन, त्याला वनसंरक्षणाची (चराईबंदी व कुऱ्हाडबंदी) भक्कम जोड देण्यात आल्यामुळे, गावाच्या माथ्यावर असणाऱ्या वनक्षेत्रावर (साधारण ४०० हेक्टर) पडणारा पावसाचा प्रत्येक थेंब अडविण्यात आला. मातीची धूप थांबली. गाव सततच्या दुष्काळच्या गर्तेतून मुक्त झाले.
दृश्य परिणाम उत्कृष्ट चाऱ्याची उपलब्धता सुमारे ४०० हेक्टर क्षेत्रावर पवन्या, शेडा, डोंगरी, मारवेल, लाल तांबट गोटा इ. पौष्टिक गवतांची वाढ झाली असून, दरवर्षी साधारण ८०० ते १००० टन चाऱ्याची उपलब्धता होत असते. ग्रामस्थ व परिसरातील अनेक गावांतील पशुपालक टंचाईच्या काळात तो कापून नेतात. त्यामुळे लामकानी व इतर गावांना चाराटंचाई भासत नाही. यामुळे दुग्धव्यवसाय वाढीस लागला असून, दररोज १५०० ते २००० लिटर दूध बाहेर शहरात पाठविले जाते. या वर्षी चारा कापून गाठी तयार करण्यासाठी धुळ्याचे जिल्हाधिकारी राहुल रेखावर यांनी जिल्हा वार्षिक नियोजन अंतर्गत टंचाईच्या उपाय योजनेतून विशेष निधी वनविभागाला उपलब्ध करून दिला. त्यामुळे जून महिन्यात तीव्र चाराटंचाई असताना ३०० टन चारा लामकानी, लळिंग क्षेत्रातून उपलब्ध झाला.
सिंचनात वाढ पाणलोट क्षेत्राच्या माथ्यावरील कामे योग्य झाल्याने, भूजल पातळी वाढली. ४०० ते ५०० मी.मी. पाऊस पडला तरी पूर्वी नोव्हेंबर / डिसेंबर महिन्यात आटणाऱ्या विहिरी, तसेच बंद पडलेल्या कूपनलिका आता वर्षभर चालू असतात. साधारण ५०० हेक्टर क्षेत्रावर सिंचन वाढ झाली असून, पूर्वी पाण्याचा टँकर लागणारे गाव आता सिंचनासाठीही स्वयंपूर्ण झाले आहे.
जैवविविधता वाढ
- डॉ. धनंजय नेवाडकर, ९३७२८१०३९१. (लेखक वन्य सुस्थापन धारा (वसुधा), धुळे येथे कार्यरत आहेत)
Read the Latest Agriculture News in Marathi & Watch Agriculture videos on Agrowon. Get the Latest Farming Updates on Market Intelligence, Market updates, Bazar Bhav, Animal Care, Weather Updates and Farmer Success Stories in Marathi.
ताज्या कृषी घडामोडींसाठी फेसबुक, ट्विटर, इन्स्टाग्राम , टेलिग्रामवर आणि व्हॉट्सॲप आम्हाला फॉलो करा. तसेच, ॲग्रोवनच्या यूट्यूब चॅनेलला आजच सबस्क्राइब करा.