संगोपन शेळ्यांच्या स्थानिक जातींचे

स्थानिक जाती नैसर्गिक निवडपद्धतीतून निर्माण झालेल्या असतात. त्यामुळे, अतिउच्च तापमान, कडाक्याची थंडी, अतिवृष्टी यांसारख्या नैसर्गिक आपत्तीतही या जाती तग धरून  राहू शकतात.  देशाचा विचार करता राज्यांमध्ये शेळ्यांच्या विविध जाती दिसून येतात. हिमालयाच्या बर्फाच्छादित भागासाठी उत्तम प्रकारची पश्मिना लोकर देणारी चांगथांगी, काश्मिरी, गड्डी तसेच राजस्थानच्या वाळवंटात तग धरणारी, तेथील झाडपाल्यावर गुजराण करू शकतील अशा सिरोही, सोजत या उंच जाती आहेत. महाराष्ट्रासारख्या डोंगराळ  राज्यासाठी उस्मानाबादी, संगमनेरी यासारख्या जाती आणि पश्चिम बंगाल , केरळ, तामिळनाडू यांसारख्या समुद्रकाठच्या राज्यांमध्ये काळी बंगाल, मलबेरी या जाती दिसून येतात. राष्ट्रीय पशुअनुवांशिक संशोधन संस्थेच्या माध्यमातून आज शेळ्यांच्या ३६ जाती देशात  उपलब्ध आहेत. गेली ४० वर्षे शेळी सुधारणा कार्यक्रमामध्ये आफ्रिकन बोअर, टोगेनबर्ग, सानेन यांसारख्या विदेशी जातींबरोबर संकरीकरणाचा कार्यक्रम राबवून स्थानिक जातींची वजनवाढ सुधारणा, दूध उत्पादनात सुधारणा यासाठी भारतीय कृषी संशोधन परिषदेमार्फत विविध  संशोधन प्रकल्प राबविले गेले. मात्र या संशोधनातून असे निदर्शनास आले की, संकरामुळे पहिल्या पिढीत काही अंशी सुधारणा दिसून येते पण, पुढील पिढीमध्ये या सुधारणांमध्ये सातत्य  राहत नाही. नव्याने निर्मिती झालेल्या जाती वातावरणाशी समरस होण्याची शक्यता कमी असल्याने, त्या वारंवार आजाराला बळी पडतात. स्थानिक जातींच्या तुलनेत या जातींमध्ये त्यांच्या आहाराकडे जास्त लक्ष द्यावे लागते. परिणामी या शेळ्यांच्या आहारावर जास्त खर्च होतो. या सर्व बाबींचा सर्वांगीण अभ्यास करून शेळी पैदास धोरण ठरविताना शासनाने स्थानिक शेळ्यांच्या वापरला प्रथम प्राधान्य  दिले आहे.   स्थानिक जातींची वैशिष्टे  

महाराष्ट्रातील स्थानिक जाती  

संपर्क- डॉ संजय मंडकमाले, ९८२२३५९९३७ (अखिल भारतीय संगमनेरी शेळी सुधार प्रकल्प, महात्मा फुले कृषी विद्यापीठ, राहुरी)