ग्रामविकास, शिक्षण अन् शेतीतील दिशान्तर

आर्थिक दुर्बल, भूमिहीन व अल्पभूधारक शेतकरी, विद्यार्थी, महिलांच्या जीवनात सक्षमता निर्माण करण्यात चिपळूण (जि. रत्नागिरी) येथील दिशान्तर संस्थेला यश आले आहे. लोकसहभागातून सह्याद्री डोंगररांगांतील वाड्या-वस्त्यांमध्ये पाणी, वीज, आरोग्य, निवारा, शिक्षण अशा पायाभूत सेवासुविधा संस्थेने विकसित केल्या आहेत. दुर्गम भागातील लोकांच्या शाश्वत विकासासाठी चिपळूण (जि. रत्नागिरी) येथील दिशान्तर या स्वयंसेवी संस्थेचे काम सुरू आहे. संस्थेची नोंदणी २०१२ मध्ये झाली असली तरी पूर्वीपासून संस्थेच्या सदस्यांचे ग्रामविकासाचे काम सुरू होते. संस्थेच्या माध्यमातून गावातील कार्यकर्त्यांना प्रशिक्षण देण्यात आले. त्यातून विविध विकासकामे ग्रामीण भागात सुरू आहेत. अन्नपूर्णा प्रकल्पाची सुरवात  महिला बचत गटाच्या माध्यमातून संस्थेने अन्नपूर्णा हा महत्त्वाकांक्षी प्रकल्प सुरू केला. वेहेळे गावातील राजवीरवाडीमध्ये सामुदायिक शेतीसाठी भाग्यश्री व प्रगती हे दोन महिलांचा गट आत्माअंतर्गत नोंदणीकृत करण्यात आले. तुकड्यातुकड्याच्या शेतीवर सामुदायिक शेतीची सुरवात झाली. अल्पभूधारक व भूमिहीन शेतकऱ्यांसाठी गट शेतीतून नवी अर्थव्यवस्था उभी राहिली. त्यामुळे खरिपात भात शेती आणि रब्बी हंगामात सामूहिक शेतीतून भाजीपाला लागवड वाढली. संस्थेने महिला शेतकऱ्यांना पीक व्यवस्थापनाबाबतचे मार्गदर्शन केले. काही कंपन्यांच्या माध्यमातून या गटांना सुधारित बियाणे, खते, यंत्रसामग्रीची मदत करण्यात आली. शाश्वत पाणी व्यवस्थापनासाठी लोकसहभागातून नदीवर बंधारे बांधण्यात आले. संस्थेच्या माध्यमातून गटाला पॉवर टिलर, मोबाइल राइस मिल, भात मळणी यंत्र देण्यात आले. याशिवाय पाइप, पंप, बियाणे खरेदीसाठी सहकार्य करण्यात येते. सामूहिक शेतीच्या माध्यमातून गटातर्फे मेथी, पालक, मिरची, माठ, कोबी, वांगी, भेंडी, फ्लॉवर, पडवळ, कारले, दोडके, तोंडली, दुधी भोपळा, भोपळा तसेच कलिंगड लागवड केली जाते. सेंद्रिय पद्धतीने पीक उत्पादनावर गटाचा भर आहे. महिला गटाने चिपळूण शहरात स्वतःची विक्री व्यवस्था उभी केली आहे. वाहतुकीसाठी चार चाकी गाडीदेखील घेतली. गेल्या तीन वर्षांत सहकारातून शेतीचे क्षेत्र पंचवीस एकरांवर पोहोचले आहे. या प्रकल्पातून लाखो रुपयांची उलाढाल होते.  संस्थेच्या माध्यमातून सामूहिक शेतीचे काम चिपळूण तालुक्यातील मोरवणे- खालचीवाडी, मोरवणे- गुरववाडी, कळवंडे-सातीनवाडी, मांडवखरी या गाव- वाड्यांत सुरू झाले आहे. याठिकाणच्या सहकारातून सामुदायिक शेतीचा आवाका १०० एकरांवर पोहोचला आहे. शेतीच्या बरोबरीने शेळी व कुक्कुटपालन, गो-पालन, आळिंबी उत्पादन, मसाला पिकांच्या लागवडीवर भर देण्यात आला आहे. गेल्या तीन वर्षांतील सामूहिक शेतीमधील प्रगती लक्षात घेऊन महिला गटांना राज्य शासनातर्फे पुरस्कार देऊन सन्मानित करण्यात आले. स्वच्छता, आरोग्य आणि पाणीपुरवठा योजना 

महिला सक्षमीकरणाचे ‘उडान'  ग्रामीण भागातील गरीब व निम्न मध्यमवर्गीय कुटुंब हे केंद्रस्थानी ठेवून संस्थेतर्फे उडान प्रकल्प राबविण्यात येत आहे. प्रत्येक गरीब कुटुंबातील किमान एका महिलेचा समावेश असलेल्या स्वयंसाहाय्यता समूहाचे बळकटीकरण करणे, आर्थिक सहकार्यासह गट स्वयंपूर्ण होण्यासाठी सर्वतोपरी सहकार्य या प्रकल्पाच्या माध्यमातून करण्यात येते. व्यवसाय व रोजगाराच्या निरंतर उपक्रमातून आर्थिक सबलतेकडे जाण्यासाठी महिलांना यंत्रसामग्रीदेखील देण्यात आली. यासाठी कोणत्याही स्वरूपाची प्रशिक्षण रक्कम, प्रारंभीचा कच्चा माल, यंत्रे हा व यापैकी इतर कोणताही अधिभाराचा बोजा गटातील महिलांना भरावा लागत नाही. संस्थेच्या सचीव सीमा यादव या उपक्रमाचे नियोजन करतात.

संस्थेचे उपक्रम 

शिष्यवृत्ती आणि पुस्तक पेढीचा उपक्रम    आर्थिक परिस्थितीमुळे दुर्गम भागातील विद्यार्थ्यांच्या शिक्षणामध्ये अडथळे येतात. हे लक्षात घेऊन संस्थेने गरजू विद्यार्थ्यांसाठी शिष्यवृत्ती योजना सुरू केली. या योजनेत शिष्यवृत्तीची रक्कम ८ लाख ९९ हजारांपर्यंत गेली आहे.    ज्ञानयज्ञ प्रकल्पाच्या माध्यमातून प्राथमिक व माध्यमिक शिक्षण घेणाऱ्या गरजू विद्यार्थ्यांना शैक्षणिक साहित्यासह दप्तर, एसटी पास दिला जातो.    श्री सिद्धिविनायक गणपती मंदिर न्यास आणि संस्थेच्या संयुक्त विद्यमाने रत्नागिरी जिल्ह्यातील २७ कनिष्ठ महाविद्यालयांमध्ये मोफत पुस्तक पेढी उपक्रम राबविला जातो. गेल्या पाच वर्षांत पंचवीस हजार विद्यार्थ्यांनी याचा लाभ घेतला आहे.    गेल्या पाच वर्षांपासून विद्यार्थ्यांना उच्चशिक्षणासाठी शिष्यवृत्ती दिली जाते. गतवर्षी सर दोराबजी टाटा ट्रस्टने मदत केली. यातून २८ विद्यार्थ्यांना २ लाख ८० हजारांची शिष्यवृत्ती देण्यात आली.

 - राजेश जोष्टे, ९८२२९८७४१० (लेखक दिशान्तर संस्थेचे अध्यक्ष आहेत.)