शेतीमध्ये विविध यंत्रे, अवजारांचा वापर करताना उडणाऱ्या धूळ किंवा सूक्ष्म कणांमुळे शेतकऱ्यांच्या आरोग्याच्या अनेक समस्या उद्‌भवू शकतात. त्या टाळण्यासाठी यंत्रांचे आरेखन, निर्मिती आणि उत्पादन पातळीवर योग्य ते बदल करण्याची आवश्यकता असते. त्याच प्रमाणे प्रत्यक्ष काम करताना कामगारांनी योग्य ती काळजी घेतली पाहिजे. शेतामध्ये कृषी यंत्रे व अवजारे चालवताना यंत्र - माती, यंत्र -पीक यामध्ये विविध क्रिया होत असतात. त्यातून अनेक वेळा विविध घटकांचे सूक्ष्म कण (धूळ) तयार होते. सातत्याने धुळीमध्ये काम करणाऱ्या व्यक्तींना श्‍वसनाशी संबंधित आजार होतात. शरीराच्या उघड्या त्वचा व अवयवांवरही वेगवेगळे विपरीत परिणाम किंवा आजार होतात. उदा. त्वचारोग इ. धुळीचे अजैविक आणि जैविक असे दोन प्रकार आहेत.
शेतातील काम किंवा कष्ट करत असताना श्‍वसनाचा वेग वाढतो. संबंधित अवयवांना रक्त आणि ऑक्सिजनचा पुरवठा करण्यासाठी हृदयावरील आणि श्‍वसन यंत्रणेवरील ताण वाढतो. यात ह्रदयाची गती वाढते. श्‍वासोच्छ्वास वाढल्यामुळे धुळीचे कणही श्‍वासासोबत अधिक प्रमाणात मानवी शरीरात शिरकाव करतात. श्‍वसनाची समस्या ही सर्वांत सामान्य आजार वाटत असला, तरी त्यांचा सर्वांत मोठा प्रभाव शेतकऱ्याच्या आरोग्यावर होतो. कृषी क्षेत्रात कार्यरत असलेल्या ट्रॅक्टरचालकांना नियंत्रित गटाच्या तुलनेत चारपट ॲलर्जीचा सामना करावा लागतो. ट्रॅक्टर आणि कम्बाइन हार्वेस्टरसारख्या यंत्राच्या चालकांना अन्य कृषी कामगारांपेक्षा दुप्पट अधिक समस्यांना सामोरे जावे लागते. हे लक्षात घेऊन गव्हाची मळणी करताना चालकांसोबत शेती कामगारांना उडणाऱ्या जैविक आणि अजैविक धूळिकणांचा सामना करावा लागतो. धुळीच्या आकारानुसार त्यांची मोजणी करण्यासाठी आधुनिक तंत्र उपलब्ध आहे. त्या कणांचे मानवी शरीरावर होणारे परिणाम जाणणे, संशोधन करणे शक्य होते. संशोधनातून उपाययोजना करता येते. धुळीच्या कणांचा आकारानुसार आरोग्यावरील परिणाम
धुळीचे मानक प्रदर्शनाची मर्यादा
| धुळीचे प्रकार | ए.सी. जी.आय.एच. (मिलिग्रॅम प्रति मीटर घन | ओ.एस.एच.ए. (मिलिग्रॅम प्रति मीटर घन) |
| एकूण धूळ | १० | १५ |
| प्रतिसाद योग्य धूळ | ३ | ५ |
आधुनिक तंत्राद्वारे धुळीची तीव्रता मोजणे धूलिकणांची तीव्रता मोजण्यासाठी एच.ए.झेड. डस्ट सॅम्पलर (ईपीएएम ५०००) या डिजिटल यंत्राचा वापर केला जातो. तीव्रता मोजण्यासाठी धुळीचे कण गोळा करून त्यांचे मापन केले जाते. या यंत्राद्वारे गव्हाची मळणी करताना उडणाऱ्या धूलिकणांची तीव्रता मोजण्याचे प्रयोग करण्यात आले. त्यासाठी या यंत्राचे धूलिकण गोळा करणारा भाग (सॅम्पलिंग हेड) हे २.५ मायक्रॉन, १० मायक्रॉन आणि टीएसपी प्रतिकृती आकार वापरून अभ्यास केला. त्यातून गव्हाची मळणी करतेवेळी निर्माण होणाऱ्या धूलिकणांची तीव्रता प्रत्येक पंधरा मिनिटांनंतर मोजण्यात आली. गव्हाची मळणी करताना मोजलेली धुळीची तीव्रता (मिलिग्रॅम प्रति घनमीटर)
| धूळ मोजणीची जागा/ धुळीचे प्रकार | पीक टाकण्याच्या ठिकाणी (मिलिग्रॅम प्रति घनमीटर | धान्य येण्याच्या ठिकाणी (मिलिग्रॅम प्रति घनमीटर) | भुस्सा जाण्याच्या ठिकाणी (मिलिग्रॅम प्रति घनमीटर) |
| टीएसपी | ०.८५४ | ०.१६५ | १०.६४३ |
| १० मायक्रॉन | ०.५३७ | ०.१२३ | ५.८५४ |
| २.५ मायक्रॉन | ०.३५६ | ०.०७६ | ३.९१० |
सर्व धूलिकणांच्या आकारात सर्वाधिक अजैविक धुळीची नोंद झाली. अभ्यासातून एसीजीआयएचनुसार निर्धारित मानक पातळीपेक्षा अधिक धूलिकणांचे प्रमाण असल्याचे आढळले. या धूलिकणांपासून बचाव कशा प्रकारे करायचा, याविषयी माहिती घेऊ. धूलिकणांमुळे मानवाच्या आरोग्यावर होणारे दुष्परिणाम
धूलिकणांचे विपरीत परिणाम रोखण्यासाठी उपाययोजना
संपर्क : शिवानंद शिवपुजे, ९४२१०८५२०२ (कनिष्ठ संशोधन सहायक, राष्ट्रीय कृषी उच्च शिक्षण प्रकल्प, (नाहेप-कास्ट-डी.एफ.एस.आर.डी.ए.), वसंतराव नाईक मराठवाडा कृषी विद्यापीठ, परभणी.)
Read the Latest Agriculture News in Marathi & Watch Agriculture videos on Agrowon. Get the Latest Farming Updates on Market Intelligence, Market updates, Bazar Bhav, Animal Care, Weather Updates and Farmer Success Stories in Marathi.
ताज्या कृषी घडामोडींसाठी फेसबुक, ट्विटर, इन्स्टाग्राम , टेलिग्रामवर आणि व्हॉट्सॲप आम्हाला फॉलो करा. तसेच, ॲग्रोवनच्या यूट्यूब चॅनेलला आजच सबस्क्राइब करा.