एकात्मिक पद्धतीने गाजरगवताचे नियंत्रण

गाजरगवत म्हणजे समस्त शेतकऱ्यांसाठी प्रचंड समस्या असलेले तण आहे. दरवर्षी १६ ते २२ ऑगस्ट या सप्ताहात संपूर्ण देशात गाजरगवत जनजागृती मोहीम राबवली जाते. एकात्मिक पद्धतीने या तणाचे प्रभावी नियंत्रण करणे शक्य होते. गाजरगवत (कॉंग्रेस गवत) हे अत्यंत उपद्रवी तण आहे हे सर्वांना माहीत आहेच. त्याचे शास्त्रीय नाव ‘पार्थेनियम हिस्टेरोफोरस’ (Parthenium hysteroforus) असून हे ॲस्टरासीई (Asteraceae) कुळातील तण आहे. या वनस्पतीचे मूळ मेक्सिको, उत्तर अमेरिका, वेस्ट इंडीज भागातील आहे. आरोग्यासाठी हानिकारक अशा या तणाने देशातील ३५ दशलक्ष हेक्टरपेक्षा अधिक जागा व्यापली आहे. या तणाच्या नियंत्रणासाठी दरवर्षी १६ ते २२ ऑगस्ट या सप्ताहात संपूर्ण भारतात गाजरगवत जनजागृती मोहीम राबवली जाते. सन १९५० च्या दशकात देशात पडलेल्या दुष्काळावर मात करण्यासाठी सरकारने पीएल ४८० ही योजना आखली. त्यानुसार अमेरिकेतून मोठ्या प्रमाणात गहू आयात केला. त्याबरोबरच गाजर गवताचं बी भारतात आले असे मानले जाते. देशात १९५५ मध्ये पुणे येथे ते सर्वप्रथम ठळकपणे आढळले. त्यानंतर देशभरात झपाट्याने पसरले. रस्त्यांच्या बाजूला, तळ्याशेजारी, नदी-नाल्याकाठी, रेल्वेरुळांच्या आजूबाजूला, कॅनॉल-विहिरी, पडीक जमिनी व शेतांमधून ते आढळते. गाजरगवताविषयी ठळक बाबी

आरोग्यावरील दुष्परिणाम

एकात्मिक नियंत्रण व्यवस्थापन नियंत्रणासाठी शास्त्रज्ञांनी विविध उपाययोजना सुचविल्या आहेत. अत्यंत वेगाने वाढणारे तण असल्यामुळे केवळ एखाद्या पद्धतीच्या वापरातून ही समस्या कमी होत नाही. जागरूकता व प्रेरणा नियंत्रणाची पहिली पायरी म्हणजे होणाऱ्या दुष्परिणामांबद्दल शैक्षणिक संस्था, शास्त्रज्ञ, शेतकरी यांच्या साह्याने ग्रामीण भागात जागरूकता निर्माण करणे. त्यासाठी कार्यशाळा, चर्चासत्रे, कार्यक्रम यांचा उपयोग होईल. गाजर गवताकडे सामाजिक दक्षतेचा विषय म्हणून पाहून त्यानुसार नियोजन करावे. यांत्रिक व्यवस्थापन

नैसर्गिक व्यवस्थापन विविध लागवडी पद्धतींप्रमाणे विविध पिकांची फेरबदल करूनही गाजरगवताची समस्या कमी करता येऊ शकते. उदा. ज्वारी, बरसीम, झेंडू, धेंचा आदींमुळे प्रसार कमी होतो. त्याची वाढ खुंटते. जास्त वाढू नये यासाठी गाजरगवताशी स्पर्धा करणाऱ्या पिकांचे व फूल-फळांचे बी शेताच्या चहूबाजूने फेकून द्यावे. कंपोस्टिंग

जैविक व्यवस्थापन सध्यातरी उपलब्ध असलेला परिणामकारक आणि सुरक्षित उपाय म्हणजे जैविक नियंत्रण  (Biological Control). यात गाजर गवत खाऊ शकणाऱ्या मित्रकीटकांची पैदास करण्यात येते. तसेच गाजरगवत वाढू न देणाऱ्या वनस्पतींची लागवड केली जाते. ‘झायगोग्रामा बायकोलोरॅटा पॅलिस्टर’ (Zygogramma bicolorata pallister) हा गाजर गवत खाणारा कीटक आहे. सन १९८२ मध्ये मेक्सिकोतून तो भारतात आणण्यात आला इथे तो किती प्रभावी ठरतो त्याची चाचणी करण्यात आली. त्यानंतर गाजरगवत असलेल्या ठिकाणी त्याला सोडण्यात आलं.  हा कीटक गाजर गवताची पाने खाऊन जगतो. या कीटकामुळे गाजरगवत बऱ्यापैकी नियंत्रणात आणण्यात यश आलं आहे. या मित्रकिटकाविषयी

रासायनिक व्यवस्थापन

संपर्क- डॉ. मिलींद जोशी, ९९७५९३२७१७ (लेखक कृषी विज्ञान केंद्र, बारामती येथे विषय विशेषज्ज्ञ आहेत.)