भात पिकासाठी सुधारित लागवड व्यवस्थापन

भारतातील प्रमुख अन्नधान्याखालील पिकक्षेत्रापैकी सुमारे २३.३% इतके क्षेत्र हे भात या पिकाखाली असून, दोन तृतीअंश लोकांच्या रोजच्या आहारामध्ये भाताचा समावेश होतो. पारंपरिक पद्धतीने लागवड नियोजन केले जात असल्यामुळे भात पिकाचे सरासरी हेक्टरी उत्पादन कमी येते. उत्पादन वाढवण्यासाठी खालील प्रकारे लागवडीचे नियोजन करावे.
four point paddy cultivation method
four point paddy cultivation method

भारतातील प्रमुख अन्नधान्याखालील पिकक्षेत्रापैकी सुमारे २३.३% इतके क्षेत्र हे भात या पिकाखाली असून, दोन तृतीअंश लोकांच्या रोजच्या आहारामध्ये भाताचा समावेश होतो. पारंपरिक पद्धतीने लागवड नियोजन केले जात असल्यामुळे भात पिकाचे सरासरी हेक्टरी उत्पादन कमी येते. उत्पादन वाढवण्यासाठी खालील प्रकारे लागवडीचे नियोजन करावे. सुधारित वाणांचा वापर सुधारित वाणांची प्रमुख वैशिष्ट्ये - या जाती कमी उंचीच्या, न लोळणाऱ्या व खतास उत्तम प्रतिसाद देणाऱ्या आहेत. पाने जाड, रुंद व उभट आणि गर्द हिरव्या रंगाची असल्यामुळे कर्ब ग्रहणाचे कार्य अधिक प्रभावीपणे होते. त्यामुळे पानातील लोंबीत पळींजाचे प्रमाण कमी राहते. चुडांना प्रमाणात फुटवे येऊन, ते कमी कालावधीत निसवतात. यामुळे भाताचे उत्पादन (दाणे व पेंढा) अधिक मिळते. महात्मा फुले कृषी विद्यापीठ, राहूरी 

  • हळवा गट -फुले राधा
  • निमगरवा सुवासिक गट - इंद्रायणी, फुले समृध्दी व भोगावती
  •  डॉ. बाळासाहेब सावंत कोकण कृषी विद्यापीठ, दापोली

  • हळवा गट- कर्जत- १८४, रत्नागिरी- ७११, रत्नागिरी- २४, कर्जत- ३, कर्जत- ७ व रत्नागिरी-५
  • निमगरवा गट- कर्जत -५, कर्जत -६, बी.ए.आर.सी.के.के.व्ही.-१३ व पालघर - १
  • गरवा गट - रत्नागिरी -२, रत्नागिरी -३, कर्जत -२ व कर्जत -८
  • संकरित गट - सह्याद्री, सह्याद्री - २, सह्याद्री - ३, सह्याद्री - ४ व सह्याद्री - ५
  • खार जमिनीसाठी - पनवेल - १, पनवेल - २ व पनवेल - ३
  • डॉ. पंजाबराव देशमुख कृषी विद्यापीठ, अकोला

  • हळवा गट - साकोली ६ व सिंदेवाही -१
  • निमगरवा गट- साकोली ७, पी के. वि. खमंग व पी के. वि. गणेश
  • गरवा गट - सिंदेवाही -४, सिंदेवाही -५ व पी के. वि. मकरंद
  • डॉ.वसंतराव नाईक मराठवाडा कृषी विद्यापीठ, परभणी प्रभावती, पराग, अंबिका व तेरणा बियाणांचे प्रमाण - भातपिकांच्या लागवडीमध्ये बियाण्यांचे प्रमाण हे पेरणी अंतर, जातिनुसार, बियाण्यांचे वजन व आकारमान यानुसार भिन्न असते. पुर्नलागवड पद्धतीसाठी

  • बारीक जाती (१००० दाण्याचे वजन १४.५ ग्रॅम किंवा त्यापेक्षा कमी असल्यास) १५ बाय १५ सें.मी. अंतरावर १५.५ किलो प्रती हेक्टरी, तर २० बाय १५ सें.मी. अंतरावर २० किलो प्रती हेक्टरी
  • मध्यम दाणे असणाऱ्या भातजाती (१००० दाण्याचे वजन १४.५ ग्रॅम पेक्षा जास्त आणि २० ग्रॅमपेक्षा कमी. ) बियाण्यांचे प्रमाण २५ ते ३० किलो प्रती हेक्टरी लागते.
  • मध्यम जाड जाती ( १००० दाण्याचे वजन २० ते २५ ग्रॅम.) बियाण्यांचे प्रमाण ३५ ते ४० किलो प्रती हेक्टरी.
  • जाड जातींसाठी (१००० दाण्याचे वजन २५ ग्रॅम पेक्षा जास्त.) बियाण्यांचे प्रमाण ४० ते ४५ किलो प्रती हेक्टरी.
  • संकरित जातींसाठी हेक्टरी २० किलोग्रॅम बियाणे वापरावे. अ) पेरणी पद्धतीसाठी ५० ते ६० किलो प्रती हेक्टरी ठेवावे. ब) टोकण पद्धतीसाठी २० ते ३० किलो प्रती हेक्टरी ठेवावे. क) रहू पद्धतीमध्ये ६० ते ७५ किलो प्रती हेक्टरी ठेवावे.
  • बीजप्रक्रिया

  • भात बियाणे मिठाच्या द्रावणात (तीन टक्के किंवा ३० ग्रॅम प्रती लीटर पाणी) बुडवावे. पाण्यावर तरंगणारे हलके बी नंतर काढून जाळून टाकावे. भांड्यातील तळाशी राहिलेले जड बी दोन ते तीन वेळा स्वच्छ पाण्याने धुऊन सावलीत वाळवावे.
  • त्यानंतर बुरशीनाशक तसेच अणुजीवनाशकांची बीजप्रक्रिया प्रक्रिया करावी. करपा, पर्ण करपा, तपकिरी ठिपके, उदबत्ता आणि आभासमय काजळी या रोगांच्या नियंत्रणासाठी कार्बेन्डाझिम ३ ग्रॅम प्रति किलो बियाणास चोळावे.
  • कडा करपा या रोगाच्या नियंत्रणासाठी स्ट्रेप्टोमायसीन* ३ ग्रॅम प्रति १० लीटर पाणी या द्रावणात बी आठ तास भिजवावे.
  • यानंतर पेरणीपूर्वी अर्धा तास भात बियाण्यावर २५० ग्रॅम ॲझोटोबॅक्टर व २५० ग्रॅम स्फुरद विरघळविणारे जीवाणू प्रति १० किलो बियाणास एकसमान चोळावे.
  • पुर्नलागवड पद्धती रोपवाटीका व्यवस्थापन खरीप हंगामासाठी भाताची पेरणी १५ मे ते २५ जून पर्यंत गादीवाफ्यावर करावी. पेरणीकरिता १ ते १.२० मी. रुंद व ८ ते १० सें.मी. उंच आणि आवश्यकतेनुसार लांबीचे गादी वाफे तयार करावेत. एक हेक्टर क्षेत्रावरील लागवडीसाठी १० आर रोपवाटिका पुरेशी होते. १ आर वाफ्यास २५० किलोग्रॅम शेणखत किंवा कंपोष्ट खत आणि १ किलो युरीया खत मातीत मिसळावे. पेरणी ओळीत व विरळ करावी. रोपांच्या जोमदार वाढीसाठी पेरणीनंतर १५ दिवसांनी प्रति आर १ किलो युरीया खत द्यावे. पावसाच्या अभावी व इतर कारणाने लागवड लांबणीवर पडल्यास दर आर क्षेत्रातील रोपास १ किलो युरीयाचा तिसरा हप्ता द्यावा. योग्य पाणी व्यवस्थापन करावे. रोप रोवणी / पुर्नलागवड

  • चिखलणी  रोपांच्या पुर्नलागवडीसाठी पारंपरिक पद्धतीने किंवा पॉवर टिलर यंत्र किंवा ट्रॅक्टरला लोखंडी चाके लावून रोटाव्हेटरच्या साहाय्याने चिखलणी करावी.
  • यानंतर हळव्या जातींची पुर्नलागवड पेरणीनंतर २१ ते २५ दिवसांनी, निमगरव्या जातींची २३ ते २७ दिवसांनी व गरव्या जातींची २५ ते ३० दिवसांनी करावी. एका चुडात ३ ते ४ रोपे ठेवावीत. संकरित जातींसाठी एका चुडात फक्त १ ते २ रोपेच ठेवावीत. हळव्या जातींच्या रोपांची लावणी १५ बाय१५ सें.मी. तर निमगरव्या व गरव्या जातींची २० बाय १५ सें.मी. अंतरावर करावी.
  • हेक्टरी १०० किलोग्रॅम नत्र, ५० किलोग्रॅम स्फुरद व ५० किलोग्रॅम पालाश ही शिफारस आहे. हळव्या जातींमध्ये लागवडीवेळी ५० टक्के नत्र, संपूर्ण स्फुरद व पालाश आणि उरलेले ५० टक्के नत्र लागणीनंतर २५ ते ३० दिवसांनी द्यावे. निमगरव्या व गरव्या जातींमध्ये लागणीच्यावेळी ४० टक्के नत्र आणि संपूर्ण स्फुरद व पालाश द्यावे. लागणीनंतर २५ ते ३० दिवसांनी ४० टक्के नत्र आणि २० टक्के नत्र लागणीनंतर ५५ ते ६० दिवसांनी द्यावे. संकरित जातींकरिता हेक्टरी १२० किलोग्रॅम नत्र, ५० किलोग्रॅम स्फुरद व ५० किलोग्रॅम पालाश या प्रमाणात खतांची शिफारस आहे. लागवडीवेळी ५० टक्के नत्र, संपूर्ण स्फुरद व पालाश आणि उरलेले २५ टक्के नत्र लागणीनंतर २५ ते ३० दिवसांनी आणि उर्वरित २५ टक्के नत्र लागवडीनंतर ५५ ते ६० दिवसांनी द्यावे.
  • भात पुर्नलागवडीची चारसूत्री पद्धती डॉ. नारायण सावंत यांनी विकसित केलेली पद्धत असून, या पद्धतीने भात उत्पादनाचा खर्च कमी होण्यासोबतच उत्पादनामध्ये वाढ होते. सूत्र १ (भातपिकाच्या अवशेषांतील (तुसाचा व पेंढ्याचा) सिलिकॉन व पालाश या अन्नद्रव्यांचा फेरवापर)

  • भाताच्या राख (पूर्ण जळालेली पांढरी राख नव्हे) रोपवाटिकेमध्ये, गादीवाफ्यात भाताचे बी पेरण्यापुर्वी प्रति चौरस मीटर एक किलो या प्रमाणात ४ ते ७ से. मी. खोलीपर्यंत मातीत मिसळावी व नंतर प्रक्रिया केलेले भाताचे बी त्याच ओळीत पेरावे.
  • भाताचा पेंढा पहिल्या नांगरणीच्या वेळी हेक्टरी २ टन या प्रमाणात शेतात गाडून घ्यावा
  • फायदे यामुळे भातपिकांना सिलिका (१००-१२० किलो) व पालाश (२०-२५ किलो) यांचा पुरवठा होतो. सेंद्रिय पदार्थात वाढ होऊन रोपे निरोगी व कणखर होतात. खोडकिडा यांना प्रतिकार करण्याची क्षमता वाढते. सूत्र २  ( गिरिपुष्प (ग्लिरिसिडीया) हिरवळीच्या खताचा वापर) यामध्ये गिरीपुष्प या हिरवळीच्या जलद वाढणाऱ्या वनस्पतीची बांधावर लागवड करावी. त्याच्या फांद्या जमिनीपासून ३० ते ४० सें. मी. उंचीवर तोडाव्यात. सर्वसाधारपणे २ ते ४ गिरिपुष्पाच्या झाडांची हिरवी पाने (अंदाजे ३० किलो) प्रति आर पुरेसे होते. त्याच झाडाच्या तोडलेल्या फांद्या चिखलणीपूर्वी ६ ते ८ दिवस अगोदर खाचरात पसराव्यात. चिखलणीवेळी पाने चिखलात व्यवस्थित मिसळतील असे पाहावे. त्यानंतर लागवड करावी. फायदे

  • भातरोपांना सेंद्रीय-नत्र हेक्टरी १० ते १५ किलो वेळेवर मिळतो.
  • खाचरात सेंद्रीय पदार्थ मिसळली गेल्याने जमिनीची जडणघडण व उत्पादन क्षमता सुधारते.
  • भात खाचरांतून उत्सर्जित होणाऱ्या मिथेन वायूचे प्रमाण कमी होते.
  • गिरिपुष्पाच्या झाडापासून उंदीर लांब पळतात.
  • सूत्र ३ (नियंत्रित पुर्नलागवड) सुधारित दोरीवर २५ सें. मी व १५ सें. मी आलटून पालटून (-२५-१५-२५-१५-सें. मी.) अंतरावर खुणा कराव्यात. सुधारित लावणी दोरीवर १५ सें. मी अंतरावर असलेल्या (प्रत्येक २ ते ३ रोपे/चूड) प्रथम एक व नंतर दुसरा चूड लावावा. अशा प्रकारे एकावेळी जोड-ओळ पद्धत वापरुन त्याच दोरीत लावणीचे काम पूर्ण करावे. खाचरात १५ बाय १५ सें. मी चुडांचे चौकोन व २५ सें. मी चालण्याचे रस्ते तयार होतात. लावणी करताना प्रत्येक चुडात २ ते ३ रोपे लावावीत. संकरित भातासाठी एका ठिकाणी एक रोप लावावे. रोपे सरळ व उथळ (२ ते ४ सें. मी. खोलीवर) लावावतीत फायदे 

  • प्रचलित पद्धतीपेक्षा बियाणांची ३०% बचत होते. श्रम व खर्च वाचतो.
  • पुनर्लागवड व कापणी यावरील मजूरीचा खर्चही कमी होतो.
  • खताच्या गोळ्यांचा कार्यक्षम वापर करता येतो.
  • सूत्र ४ नियंत्रित पुर्नलागवडीनंतर त्याच दिवशी प्रत्येक चार चुडांच्या चौकोनात मधोमध सरासरी २.७ ग्रॅम वजनाची (यूरिया-डीएपी ६०:४० मिश्रण) १ ब्रिकेट (खताची गोळी) हाताने ७-१० सें. मी. खोल खोचावी.एका आर क्षेत्रासाठी ६२५ ब्रिकेटस (१.७५ किलो) पुरतात. यातून प्रती हेक्टरी ५७ कि. ग्रॅ. नत्र + २९ कि.ग्रॅ. स्फुरद इतकी उपलब्धता होते. फायदे

  • पाण्याबरोबर नत्र व स्फुरदयुक्त खत वाहून जात नाही. खतामूळे होणारे प्रदुषण टळते.
  • दिलेल्या खतापैकी ८०% पर्यंत नत्र भातपिकास उपयोगी पडते. खतात ४०% पर्यंत बचत होते.
  • ब्रिकेटस खोल खोचल्यामुळे अन्नद्रव्ये तणाला मिळत नाहीत. तणाचा त्रास कमी होतो.
  • चारसूत्री पद्धतीचा वापर केल्यास खर्च कमी होऊन भाताचे उत्पादन (दाणे व पेंढा) निश्चित वाढते.
  • संपर्क- डॉ. नरेंद्र काशिद, ९४२२८५१५०५ (कृषी संशोधन केंद्र, वडगांव (मावळ), जि. पुणे.)

    Read the Latest Agriculture News in Marathi & Watch Agriculture videos on Agrowon. Get the Latest Farming Updates on Market Intelligence, Market updates, Bazar Bhav, Animal Care, Weather Updates and Farmer Success Stories in Marathi.

    ताज्या कृषी घडामोडींसाठी फेसबुक, ट्विटर, इन्स्टाग्राम टेलिग्रामवर आणि व्हॉट्सॲप आम्हाला फॉलो करा. तसेच, ॲग्रोवनच्या यूट्यूब चॅनेलला आजच सबस्क्राइब करा.

    Related Stories

    No stories found.
    Agrowon
    agrowon.esakal.com