मूतखडा हा रोग प्रमुख्याने खच्चीकरण केलेला बैल, कुत्रे, बकरे व उंटामध्ये आढळतो. जनावरात मूतखडा झाल्यावर तो शस्त्रक्रियेने बरा होतो, हे अनेक पशुपालकांना माहीत नसते. त्यामुळे या रोगाची लक्षणे दिसताच पशुवैद्यकाकडून त्वरित उपचार व शस्त्रक्रिया करावी व होणारे नुकसान टाळावे. साधारणतः उन्हाळात मूतखड्याचे प्रमाण जास्त आढळते. अापल्या जनावरांना हा रोग होऊ नये म्हणून रोगाची कारणे, लक्षणे अाणि उपचार जाणून घेणे अावश्‍यक अाहे. रोगाची कारणे
खच्चीकरण केलेल्या बैलाच्या मूत्रमार्गाची रुंदी खच्चीकरण केल्यानंतर कमी होते व हा रोग होतो. बैलाचा मूत्रमार्ग हा इंग्रजी ‘एस’ आकाराचा असतो. हे मूतखडे ‘एस’ मार्गाच्या दोन वळणापैकी एका वळणावर प्रमुख्याने आढळतात. जनावरांना उन्हाळ्यात पाणीटंचाईच्या काळात योग्य प्रमाणात पिण्यासाठी पाणी मिळत नाही. शरीरातील पाण्याचे प्रमाण कमी झाल्यामुळे रक्तातील क्षार वाढतात व ते लघवीच्या स्वरूपात उत्सर्जित होतात व हे क्षार मूत्रमार्गात येऊन साचतात त्यामुळे मूतखडा होतो. जनावरांना क्षारयुक्त, खारे व जड पाणी दिल्यामुळेसुद्धा मूतखडा होतो. अन्नातून खनिजाचा पुरवठा जास्त प्रमाणात झाल्यास गारगोटी किंवा एस्ट्रोजनयुक्त वनस्पतीची वैरण जास्त दिल्यास. ओक्सलेट किंवा फाॅस्फेटयुक्त अन्न दिल्यास. मूत्रपिंडाचा विकार किंवा मूत्रपिंडापासून मूत्रनलिकेपर्यंत कोठेही जखम झाल्यास. ‘अ’ जीवनसत्त्वाची कमतरता, कॅल्शियम व फाॅस्फरसचे शरीरातील संतुलन बिघडल्यामुळे. मूत्रनिलाकेत जखम असल्यास. मूतखडा हा मूत्रमार्गात इजा झाल्यास किंवा ‘अ’ जीवनसत्त्वाच्या कामतरतेमुळे मूत्रमार्गातील तांबूस पेशी मूत्रमार्गात (विशेषतः ‘एस’ मार्गाच्या शिश्नाच्या वळणात) येऊन चिकटतात. या पेशीवर लघवीतून उत्सर्जित होणाऱ्या क्षाराचे थर साचतात व त्याचा आकार हळूहळू वाढतो म्हणूनच प्रथम मूतखड्याचा आकार लहान असल्यामुळे मूत्रवाहिनी अंशतः बंद होते व नंतर मूत्रवाहिनीत खड्याचा आकार वाढल्यामुळे ती पूर्णपणे बंद होते. गायीमध्ये मूत्रवाहिनीची लांबी कमी व रुंदी जास्त असते, त्यामुळे हा रोग गायींमध्ये आढळत नाही. कुत्र्यांमध्ये मूतखडे मूत्रपिंड व मूत्राशयात सापडतात. मूतखडा झालेले जनावर थेंब थेंब लघवी करते किंवा लघवी पूर्णपणे बंद होते. लघवी बंद झाल्यामुळे मूत्राशयातील लघवीचे प्रमाण वाढते व मूत्राशायावर ताण येतो त्यामुळे जनावरे कळ देतात व वेदना झाल्यामुळे जनावर उठबस करते, पाठ ताणते व पोटावर पायाने लाथा मारते. जनावर खातपीत नाही, लेंड्यायुक्त शेण टाकते, डोळे खोल जातात. जनावराची कातडी खडबडीत होते. वरील लक्षणे दिसताच उपचार करावा नाहीतर मूत्राशयाच्या पिशवीवर जास्त लाघवी साठून ताण वाढतो व मूत्राशयाची पिशवी फुटते. मूतखडे जर तीक्ष्ण स्वरूपाचे असतील, तर मूत्रमार्ग फाटून लघवी कातडीखाली जमा होते व तेथे सूज येते. लघवीमुळे बऱ्याच वेळेस शिस्न सुजते व निकामी होते. साधारणतः ही सूज शिस्नाच्या मागील बाजूस असते. मूखड्यावर जर सुरवातीस उपचार केला तर मूत्राशयाची पिशवी फाटणे टाळता येते. जर ही पिशवी फाटली तर लघवी पोटात साठून राहते व रक्तात शोषली जाते. त्यामुळे लघवीतील नत्र रक्तात मिसळले जातात व जनावरांना ‘मूत्रज्वर’ होतो. अशा प्रकारचे मूत्रज्वर झालेले जनावर दगावण्याची शक्यता जास्त असते. मूत्राशयाची पिशवी फुटल्यानंतर दोन ऑपरेशन करावे लागतात. प्रथमतः मूत्र मार्गातील मूतखडा काढणे व नंतर फाटलेले मूत्राशय शिवण्याचे. त्यासाठी वेळीच लक्ष दिले व उपाय केला तर दुसरे ऑपरेशन टळू शकते व जनावर निश्चितपणे वाचते. जनावरांना सकस व संतुलित आहारासोबत शुद्ध, गोड अाणि भरपूर प्रमाणात पाणी द्यावे. ‘अ’ जीवनसत्त्वाचा जनावरांना खाद्द्यातून पुरवठा व्हावा व जनावरांना पावसाळ्यात व हिवाळ्यात दोन वेळेस व उन्हाळ्यात तीन वेळेस पिण्यासही भरपूर पाणी दिले तर मूतखडा होण्यास निश्चितच प्रतिबंध होईल. घरगुती जुजबी उपचार न करता पशुवैद्यकाच्या सल्ल्यानेच उपचार करावेत. संपर्क ः डॉ. गिरीश यादव, ७६६६८०८०६६ (मुंबई पशुवैद्यक महाविद्यालय परळ, मुंबई)
