बोटुकली आकाराच्या मत्स्यबीजाचे संवर्धन फायद्याचे

मत्स्यबीज केंद्रावर प्रेरित प्रजननाद्वारे तयार करण्यात आलेले मत्सजिरे अतिशय नाजूक असतात. त्यांच्या संगोपनाकरिता योग्य काळजी न घेतल्यास मोठ्या प्रमाणात मरतूक होते. बोटुकली आकाराच्या माशांमध्ये रोगप्रतिकारक व ताण सहन करण्याची क्षमता अधिक असल्याने माशांच्या जगवणुकीचे प्रमाण अधिक राहते अाणि अधिक उत्पादन मिळते. त्यामुळे बोटुकली आकाराच्या मत्स्यबीजाचे संवर्धन करणे फायद्याचे अाहे. विविध जातींच्या माशांचे संवर्धन वेगवेगळ्या अाकाराच्या तलावात करता येते. त्यांच्या विविध संगोपन पद्धती अाहेत. या माशांचे मत्स्यबीज केंद्रावर प्रेरित प्रजनन घेता येते. व्यावसायिकदृष्ट्या महत्त्वाच्या मत्स्यजाती व त्यांची ओळख १. कटला ः या माशांचे डोके मोठे मधला भाग मांसल व रुंद असून, अंगावर मोठी खवले असतात. तोंड वरच्या बाजूस वळलेले, खालचा ओठ जाड व किंचित पुढे आलेला असतो. मिशा नसतात. वरच्या थरातील प्राणिप्लवंग हे याचे मुख्य खाद्य आहे. हा मासा सर्वांत जलद वाढणारा असून, वर्षात १ किलोपर्यंत वाढतो. वयाच्या तिसऱ्या वर्षी प्रजननक्षम होतो. २. रोहू ः शरीर लांबट असून, अंगावर लालसर खवले असतात. खालचा ओठ जाड असून, त्याची किनार मऊ व दातेरी असते. वरच्या जबड्यास २ लहान मिशा असतात. मूळचा उत्तर भारतातील नद्यांमधील हा मासा आता भारतात सर्वत्र आढळतो. मधल्या थरातील प्राणिप्लवंग, कुजलेल्या वनस्पती व त्यावरील जीवजंतू हे याचे मुख्य खाद्य आहे. हा मासा वर्षात ३-४ किलोपर्यंत वाढतो. वयाच्या दुसऱ्या वर्षी प्रजननक्षम होतो. ३. मृगळ ः शरीर जास्त लांबट असते. ओठ पातळ, खालच्या जबड्यास २ लहान मिशा असतात. मूळचा उत्तर भारतातील नद्यामधील हा मासा आता भारतात सर्वत्र आढळतो. तळावरील प्राणिप्लवंग, कुजलेल्या वनस्पती व हे याचे मुख्य खाद्य आहे. हा मासा वर्षात १-२ किलोपर्यंत वाढतो. वयाच्या दुसऱ्या वर्षी प्रजननक्षम होतो. ४. चंदेरा ः डोके निमुळते व मधला भाग चपटा असून, अंगावर चंदेरी खवले असतात. खालचा जबडा वरच्यापेक्षा किंचित पुढे आलेला असतो. पोटावर चाकूच्या पात्याप्रमाणे मांसल भाग असतो. वरच्या थरातील वनस्पती प्लवंग व शेवाळ हे याचे मुख्य खाद्य आहे. हा मासा जलद वाढणारा असून, वर्षात १ किलोपेक्षा जास्त वाढतो. वयाच्या दुसऱ्या वर्षी प्रजननक्षम होतो. मत्स्यबीज केंद्रावर प्रेरित प्रजनन घेता येते. ५. गवत्या ः शरीर लांबट असून, अंगावर हिरवट खवले असतात. तोंड निमुळते व अरुंद असते. मिशा नसतात. पृष्ठपर बराच मागे असतो. शेपटीचा पर पूर्ण दुभागलेला नसून त्याची कड अंतर्गोल असते. हा मासा मूळचा चीनमधला. मधल्या थरातील वनस्पती प्लवंग व पाणवनस्पती हे याचे मुख्य खाद्य आहे. हा मासा जलद वाढणारा असून, वर्षात १ किलोपेक्षा जास्त वाढतो. वयाच्या दुसऱ्या वर्षी प्रजननक्षम होतो. ६. सायप्रिनस ः काळपट, हिरवट, पिवळसर, लालसर, सोनेरी अशा विविध रंगांत आढळतो. याच्या तोंडाची विशिष्ट अशी ठेवण असून, ते खाद्य खाण्यासाठी लांबवता येते. वरच्या व खालच्या जबड्यास मिळून ४ लहान मिशा असतात. पृष्ठपर लांब असतो. अंगावरील खवल्यांवरून स्केल, मिरर अाणि लेदर अशा ३ पोटजाती पडतात. बोटुकली आकाराचे मत्स्यबीज

संगोपन तलाव साधारणतः ०.०१ ते ०.१० हेक्‍टर क्षेत्राच्या १.५ मीटर खोली असलेला तलाव संगोपनास योग्य असतो. यामध्ये १० दशलक्ष मत्स्यजिरे/ हेक्‍टरप्रमाणे संचयन करून त्याचे संगोपन करून मत्स्यबीज उत्पादन केले जाते. मत्स्यजीऱ्यापासून मत्स्यबीज संवर्धनास १२ ते १५ दिवस लागतात. प्रमुख कार्प हंगामात २ वेळा व सायप्रिनस हंगामात २ वेळा संगोपन करून वर्षामध्ये ४ वेळा संगोपन करता येणे शक्‍य असते. संवर्धन तलाव साधारणतः ०.०१ ते ०.२० हेक्‍टर क्षेत्राच्या १.५ मीटर खोली असलेला तलाव संवर्धनास योग्य असतो. यामध्ये १.५ दशलक्ष मत्स्यबीज/ हेक्‍टरप्रमाणे मत्स्यबीज संचयन करून त्याचे संवर्धन करून बोटुकली उत्पादन केले जाते. मत्स्यबीजापासून बोटुकली संवर्धनास ४५ ते ६० दिवस लागतात. त्यामुळे प्रमुख कार्प हंगामात १ वेळा सायप्रिनस हंगामात १ वेळा संगोपन करून वर्षातून २ वेळा संवर्धन करता येते. खत व्यवस्थापन

पूरक खते मत्स्यजिरे संचयनानंतर शेंगदाणा पेंड वापरून खालीलप्रमाणे पूरक खते द्यावीत. शेंगदाणा पेंड भिजवून सर्वत्र पाण्यात मिसळावी.

पूरक खाद्य पूरक खाद्य म्हणून शेंगदाणा पेंड व २ टक्के व्हिटॅमिन व मिनरल मिक्‍स मिसळून वापरावे. मत्स्यजिऱ्यांसाठी खालीप्रमाणे पूरकखाद्य दररोज द्यावे. तसेच, आठवड्यातून दोन वेळा प्रोबायोटिक ५ ग्रॅम/ किलो पूरकखाद्य या प्रमाणे वापरावे.

शेततळ्यात मत्स्य बोटुकलीची निर्मिती ः

संपर्क ः   रवींद्र बोंद्रे,  ०२२ - २६५१६८१६ (तारापोरवाला सागरी जीवशास्त्रीय संशोधन केंद्र, बांद्रा, मुंबई)