सूर्याची सखोल रेडिओ प्रतिमा बनविली

पुणे : भारतीय शास्त्रज्ञांनी रेडिओ ‘वेव्हेंथॅन्थल्स’वर सूर्यप्रकाशाची सर्वांत सखोल प्रतिमा बनवून महत्त्वपूर्ण प्रगती केली आहे. या कामगिरीमुळे पूर्वीच्या शक्यतेपेक्षा अंतराळ हवामान चांगले आणि वेगवान समजण्यास आणि अंदाज करण्यास मोठे पाऊल ठरणार आहे, अशी माहिती ‘ऑटोमेटेड इमेजिंग रूटीन फॉर कॉम्पॅक्ट ॲरेंज फॉर द रेडिओ सन’ (एअरकर्स) प्रकल्पाचे प्रमुख लेखक सुरजित मंडल यांनी दिली.  सूर्य आकाशातील सर्वांत तेजस्वी घटक असून, शेकडो वर्षांपासून शास्त्रज्ञ त्याचा अभ्यास करीत आलेले आहेत. मात्र आजही सूर्याबाबत अनेक गूढ गोष्टी कायम आहेत. यात सूर्यामध्ये कधी आणि किती शक्तिशाली विस्फोट होतात जे संभाव्यतः दळणवळण व संवादासाठीचे उपग्रह, वीजपुरवठा, जीपीएस नेव्हिगेशन इत्यादींवर प्रभाव टाकू शकतात. त्यांच्या संशोधनात सूर्यातील क्रियाकलापांमधील संबंध समजणे आणि स्पेस हवामान यातील संबंध जाणून घेण्यासाठी, एनसीआरए येथील अतुल मोहन आणि सुरजित मंडल यांच्यासह डॉ. दिव्य ओबेरॉय यांच्या नेतृत्वाखालील शास्त्रज्ञांच्या एक संघाने रेडिओ ‘वेव्हेंथॅन्थल्स’वर सूर्यप्रकाशाची सर्वांत सखोल प्रतिमा बनविली आहे.  यासाठी ऑस्ट्रेलियातील रेडिओ टेलिस्कोप "मर्चिसन वाइडफील्ड अँरे" (MWA) द्वारे रेडिओ डेटा अधिग्रहित करण्यात आला होता. जेथे डॉ. ओबेरॉय त्याच्या स्थापनेपासूनच कार्यरत होते. गेल्या काही वर्षांत डॉ. ओबेरॉय आणि त्यांचे पीएच.डी. विद्यार्थी रोहित शर्मा, अतुल मोहन, सुरजित मंडल आणि अनेक आंतरराष्ट्रीय सहकार्याने डेटा वापरून सूर्यच्या गूढ गोष्टी उघडण्यासाठी साधने आणि तंत्रे तयार करत होते. त्यांनी ‘ऑटोमेटेड इमेजिंग रूटीन फॉर कॉम्पॅक्ट ॲरेंज फॉर द रेडिओ सन’ (एअरकर्स) नामक अपरिचित सॉफ्टवेअर पॅकेज विकसित केले.  पेपरचे मुख्य लेखक अतुल मोहन म्हणाले, की ‘या शोधाने ओसिलेंशन्सच्या पृष्ठभागाची उत्पत्ती काढून टाकली आहे, त्याऐवजी सौर वातावरणात खोलवर चालणारी नवीन घटना दर्शवितात. अमेरिकेच्या मॅसाचुसेट्स इन्स्टिट्यूट ऑफ टेक्नोलॉजी ही संस्था कॉलिन लोन्सडेल, लियोनिद बेंकेविच, ऑस्ट्रेलियातील कर्टन विद्यापीठाचे जॉन मॉर्गन, ऑस्ट्रेलियातील सिडनी विद्यापीठातील इव्हर केर्स, आणि यूएसए मॅसॅच्युसेट्स विद्यापीठातून मेगन क्रॉल यांनी महत्त्वाचे योगदान दिले. उच्च तीव्रतेच्या प्रतिमा उपलब्ध एअरकर्स प्रकल्पाचे प्रमुख लेखक सुरजित मंडल म्हणाले, ‘पूर्वी लोक हिमवर्षावाच्या टिपांसारखे केवळ अतिचमकदार ज्वाला पाहत होते. स्पेस हवामान समजून घेण्यासाठी आवश्यक असलेल्या गोष्टी ज्या अतिक्षीण टोकाला लपलेल्या आहेत’. एअरकर्स खरोखरच असे करू शकतात जे पूर्वीच्या शक्यतेपेक्षा अंतराळ हवामान चांगले आणि वेगवान समजण्यास आणि अंदाज करण्यास मदत करू शकतात. एआयआरकेआरएसचा वापर करून एका स्वतंत्र प्रकल्पात सर्व प्रथम प्रत्येक अर्ध्या सेकंदात शेकडो जवळ जवळ अंतरित फ्रिक्वेन्सीजवर अधिक सुस्पष्ट व सखोल प्रतिमा तयार केली. प्रति तास सुमारे दहा दशलक्ष प्रतिमा तयार केल्या. या उच्च तीव्रतेच्या प्रतिमेमुळे मोठ्या भागाच्या मोठ्या प्रमाणात विस्तार करणे आणि आकुंचन करणे, कमजोर स्फोटग्रस्त स्त्रोत शोधणे शक्य झाले. ज्यामुळे त्यांच्या मूळ संकल्पनाबद्दल पारंपरिक ज्ञानांना आव्हान ठरेल.