झुकिनी लागवडीचे नियोजन

झुकिनीला सामान्यतः समर (उन्हाळी) स्क्वॅश असे म्हटले जात असले तरी आपल्याकडे तीनही हंगामामध्ये याची लागवड केली जाते. या पिकाच्या लागवड, व्यवस्थापनाची माहिती घेऊ. झुकिनी हे कुकुरबीटा कुळातील फळ असून, कुकुरबीटा पेपो या प्रजातीमध्ये मोडतात. या झाडाला एक लहान आकाराचे हिरव्या किंवा पिवळ्या रंगाचे फळ येते. हे फळ लवकर येते. फळाचे कवच आणि बिया पूर्णपणे परिपक्व होण्याआधीच कच्चे, उकडून, शिजवून किंवा भाजून खाल्ले जाते.

झुकिनीचे प्रकार आणि आकार यामध्ये भिन्नता असली तरी आपल्या महाराष्ट्रात खासकरून पिवळी आणि हिरवी झुकिनी असे याचे दोन मुख्य प्रकार आढळतात. झुकिनीच्या विविध प्रकाराची बाजारपेठ वेगळी आहे. हिरवी झुकिनी हा प्रकार आपल्याकडे सर्वाधिक लोकप्रिय आहे. याला मागणी सुद्धा मोठ्या प्रमाणात होत आहे. सरळ फिकट हिरवा ते गर्द हिरव्या रंगात काकडी सारखा आकारात उपलब्ध आहे. पिवळी झुकिनी पिवळ्या रंगाचे झुकिनी किंवा सोनेरी झुकिनीची एक चव सौम्य आहे. हिरव्या झुकिनीपेक्षा थोडी गोडसर असते. हिरव्या झुकिनीनंतर आपल्याकडे पिवळ्या सोनेरी झुकिनीला अधिक मागणी असते. गोलाकार झुकिनी वेगळ्या गोलाकार आकारामुळे परदेशामध्ये या जातीला विशेष मागणी असते. कोस्टाटा रोमेनेस्को झुकिनी ही एक इटालियन जात आहे. त्याच्या बाह्य संरचनेमुळे त्वरित ओळखता येते. या झुकिनी फिकट गुलाबी, हिरव्या एक विशिष्ट मध्यम राखाडी-हिरव्या रंगाच्या असतात. याची मऊ, पातळ त्वचा आणि दाणेदार चव हे विशेष गुणधर्म आहे. क्रोकनेक झुकिनी पिवळ्या क्रोकनेक स्क्वॅश या सामान्यतः मानेवर किंचित निमुळत्या वाकड्या असून टवटवीत दिसतात. क्रोकनेक झुकिनी ही सर्वांत जुन्या जातींपैकी एक आहे. क्रोकनेक स्क्वॅशमध्ये कॅरोटीनोईड्स असून, विशिष्ट एक वनस्पती रंगद्रव्य असते. त्यामुळे त्याला पिवळा रंग येतो. हा घटक अँटिऑक्सिडंट म्हणून देखील कार्य करतो. झेफिअर स्क्वॅश झेफियर एक सौम्य चवीची संकरित क्रोक्रनेक झुकिनी आहे. त्यामध्ये दोन रंगाच्या छटा असल्याने सहज ओळखता येते. बहुतेक उन्हाळी स्क्वॅशपेक्षा पोत थोडीशी कठोर असली तरी देठ मऊ आणि कोमल असते. हवामान जमिनीचे तापमान २१ अंश सेल्सिअस चांगल्या वाढीसाठी उपयुक्त ठरते. या पिकास उष्ण हवामान चांगले मानवते. सरासरी तापमान २५ ते ३५ अंश सेल्सिअस लागवडीसाठी उपयुक्त असते. किमान तापमान १६ अंशांपर्यंत असावे. जास्त तापमानात नर फुलांची संख्या वाढून मादी फुलांची संख्या कमी होते. लागवडीसाठी हंगाम  नाव उन्हाळी स्क्वॅश असे असले तरी हे पीक भारतात तीनही हंगामांत घेतले जाते. खरीप हंगाम : जून-जुलै रब्बी ः ऑक्टोबर-नोव्हेंबर उन्हाळी हंगाम : जानेवारी ते मार्च. उन्हाळी हंगामाच्या तुलनेत खरीप हंगामात अधिक उत्पादन मिळते. हरितगृहात लागवड केल्यास बिगरहंगामी उत्पादनही चांगल्या प्रकारे मिळते. लागवडीचे अंतर  दोन ओळींतील अंतर ५-६ फूट व दोन झाडांतील अंतर २-३ फूट असावे. जास्त झाडांच्या संख्येसाठी काही ठिकाणी १ फूट अंतरावरही लागवड केली जाते. मात्र दोन ओळींतील आणि झाडांतील योग्य अंतर हे काढणी करतेवेळी फायदेशीर ठरते. बियाणे लागवड करतेवेळी १.५ ते २.५ सेंमीपेक्षा जास्त खोल टोकू नये. जमीन 

पाणी व्यवस्थापन 

बियाण्याचे प्रमाण १.५ ते २ किलो प्रति हेक्टरी. लागवड पद्धत  बियाणे टोकण पद्धत किंवा प्लॅस्टिक ट्रेमध्ये बियाण्यांची लागवड करून रोपे तयार केली जाते. त्यांची पुनर्लागवड केली जाते. सुधारित वाण  पंजाब चप्पन कद्दू  पंजाब कृषी विद्यापीठाने पंजाब येथील स्थानिक जातींमधून निवड पद्धतीने विकसित केलेली ही जात आहे. झुडूप प्रकारातील या फळांची काढणी पेरणीपासून सुमारे ६० दिवसांत शक्य असते. केवडा रोग आणि लाल भोपळ्यामधील भुंगेऱ्यांना प्रतिकारक्षम आहे. हेक्टरी उत्पादन २०-२५ टन देते. पुसा अलंकार  भारतीय कृषी संशोधन संस्थेने चप्पन कद्दू आणि अर्ली यलो प्रॉलिफिक दरम्यान संकरातून तयार केलेली ही जात आहे. फिकट रंगाचे पट्टे असलेले एकसारखे गडद हिरवे फळ, निमुळता आकाराचे बूड हे वैशिष्ट्य. पेरणीपासून ४५-५० दिवसात काढणीस तयार. हेक्टरी २०-३० टन उत्पादन मिळते. अर्ली यलो प्रोलिफिक लवकर तयार होणारे हे झुडूप प्रकारचे वाण. फळे बुडाच्या बाजूला निमुळत्या आकाराची असतात. परिपक्वतेवर हलकी पिवळी त्वचा नारिंगी पिवळ्या रंगाकडे वळते. ऑस्ट्रेलियन ग्रीन  परदेशातून आयात केलेले हे वाण खूप लवकर येणारे व झुडूप प्रकारातील आहे. त्याला गडद हिरवी फळे पांढऱ्या पट्ट्यांसह येतात. २५-३० सेंमी लांबीची, १५-२० फळे प्रति झाड या प्रमाणे हेक्टरी १५-१६ टन उत्पादन मिळते. खत व्यवस्थापन 

पीक संरक्षण  या पिकामध्ये खालील रोग, किडींचा प्रादुर्भाव होतो. रोग भुरी, केवडा, करपा, जिवाणूजन्य मर, कुकुंबर मोझॅक व्हायरस, झुकिनी येलो मोझॅक, कलिंगड मोझॅक व्हायरस. कीड : मावा, लाल कोळी, येलो स्क्वॅश बिटल, स्क्वॅश वाइन बोरर, स्क्वॅश ढेकूण. नियंत्रण

काढणी 

उत्पादन

बाजारपेठ झुकिनीला मोठ्या शहरांमध्ये उदा. महाराष्ट्रात पुणे, मुंबई तसेच कर्नाटकमध्ये बंगळूर नंतर दिल्ली, अहमदाबाद, हैदराबाद, गोवा बाजारपेठ उपलब्ध आहे. विविध पंचतारांकित हॉटेल्समध्येही मागणी असते. बाजारात झुकिनीच्या पिवळ्या रंगाच्या तुलनेत हिरव्या फळांना जास्त मागणी असते. काढणी केल्यानंतर फळ जास्त काळ साठवता येत नाही. ते त्वरित बाजारपेठेत पाठवावे. दरामध्ये प्रचंड चढउतार होतात, हे लक्षात ठेवावे. महत्त्वाच्या बाबी

गणेश सहाणे, ९६८९०४७१०० (लेखक खासगी कंपनीत वेलवर्गीय पीक पैदासकार आहेत.)