अर्धा एकर शेतजमीन (दोन हजार चौ.मी. सूर्यप्रकाश) व वर्षाला दोन हजार घनमीटर पाणी इतक्या बेगमीच्या बळावर संपूर्ण कुटुंबाचे पोषण करण्यासाठी सोलापूर जिल्ह्यातील अंकोली (ता. मोहोळ) येथील विज्ञानग्राम मध्ये फोटोट्रॉन बागेची निर्मिती केली आहे. विज्ञानग्राम च्या सुमंगला व अरुण देशपांडे या दांपत्यांच्या संशोधनातून स्वयंपूर्ण शिवार वसाहत उभारली आले आहे. हवामान बदल, गारपीट, ओला व सुका दुष्काळ, कीटक-टोळधाड यांचा हल्ला अशा नैसर्गिक आपत्तीमुळे पिकांचे मोठे नुकसान होते. अशा नैसर्गिक आपत्तीतून वाचण्यासाठी बहुतांश वेळा संरक्षित शेतीचा पर्याय सुचवला जातो. मात्र, अनेक वेळा पिकासोबत घरांचेही होणारे नुकसान यामुळे शेतकऱ्याला सावरणे कठीण होते. या दोन्ही समस्यांवर मात करण्यासाठी सोलापूर जिल्ह्यातील अंकोली (ता. मोहोळ) येथील विज्ञानग्राममध्ये सुमंगला देशपांडे व अरुण देशपांडे या दांपत्यांनी प्रयोग सुरू केले. तीन वर्षाच्या अथक संशोधनातून त्यांनी केवळ शेतीपुरताच संरक्षित शेतीचा विचार न करता जैवविविधतेसह शिवार वसाहतीचे प्रारूप तयार केले आहे. महात्मा गांधींच्या स्वयंपूर्ण खेड्याच्या कल्पनेवर आधारित विज्ञान ग्राम येथे अर्ध्या एकर क्षेत्रामध्ये चार जणांच्या कुटुंबाच्या स्वयंपूर्ण जीवनासाठी योग्य ठरेल अशा प्रकारचे प्रारूप उभारले आहे. त्याला फोटोट्रॉन बाग असे नाव दिले आहे. या बागेचे उद्घाटन एप्रिल २०१८ मध्ये डॉ. प्रकाश आमटे व मंदाताई आमटे यांच्या हस्ते करण्यात आले. शेतातील घर ही संकल्पना आपल्याकडे रुजलेली आहे. त्यातून घरातील शेतीपर्यंत ही संकल्पना पुढे ओढली आहे. त्यातून अत्यंत कमी क्षेत्रामध्येही शेतकऱ्यांना नियंत्रित शेती करता येईल. फोटोट्रॉन बागेची रचना ः
पिकासाठी पाण्याची सोय ः बागेच्या मध्यभागी असलेल्या पाच मजली घरावर रेनगन बसवली आहे. अंकोली परिसरातील पावसाची सरासरी ५५ सेंमी असून रेनगनद्वारे १०० सेंमी पर्यंत पाणी दिले जाते. वर्षभरात एकूण १५० सेंमी पर्यंत पाणी बागेला मिळते. रेनगनने पाणी दिल्याने उन्हाळ्यात बागेचे व आतील घराचे तापमान कमी राहते. ए.सी. किंवा कुलरची आवश्यकता राहत नाही. फोटोट्रॉन बागेत वारे वाहत नसल्याने व शेडनेटमुळे बाष्पीभवनाचा वेग खूपच कमी राहतो. पाण्याची मोठी बचत होते. शिवाय स्वयंपाकगृह व बाथरूमचेही पाणी बागेला देण्याची सोय आहे. कुटुंबाच्या किमान गरजांची पूर्तता करणारी पिके ः
पूरक प्रथिनांसोबत परागीकरणही ः कुटुंबाच्या प्रथिनांची गरज पूर्ण व्हावी, या दृष्टीने एक गाय पाळण्याची सोय केली आहे. सध्या या प्रारूपामध्ये एक खिलार गाय पाळली आहे. कुटुंबाच्या आवश्यकतेनुसार गायीऐवजी दोन शेळ्याही पाळता येतील. सोबत पाच गावरान कोंबड्या पाळल्या आहेत. त्यांच्या अंड्यांद्वारेही प्रथिनांची गरज भागू शकते. या कोंबड्या बागेतील किडे, अळ्या खाऊन बाग स्वच्छ ठेवण्यास मदत करतात. मधमाश्यांच्या चार पेट्या परागीभवनासाठी ठेवल्या आहेत. त्यातून किमान दोन किलोग्रॅम मधही मिळतो. फोटोट्रॉन बाग व हरितगृहातील फरक ः हरितगृह (पॉलीहाऊस) ही एक नियंत्रित पद्धतीची शेती असून, त्यात बहुतांश व्यावसायिक एक पीक पद्धतीचा अवलंब केला जातो. पीक पद्धतीमध्ये विविधता नसते. फोटोट्रॉन बागेमध्ये शेती आणि परिसरातील जैवविविधतेचा विचार केलेला आहे. शिवाय त्यात राहण्यासाठी घर आणि शिवार बागही आहे. ही बाग व घर सर्व प्रकारच्या नैसर्गिक आपत्ती उदा. हवामान बदल, भूकंप, वादळ, गारपीट, तीव्र ऊन, तसेच कीटक व टोळधाड यापासून सुरक्षित राहू शकतो. अकिरा मियावाकीची देवराई ः फोटोट्रॉन बागेभोवती जपानी संशोधक अकिरा मियावाकी यांनी विकसित केलेल्या पद्धतीने वेगाने वाढणारी देवराई तयार केली आहे. त्यात औषधी वनस्पती, फळझाडे, जंगली वनस्पती, बांबू, गवत व काही तृणधान्ये यांची लागवड केली आहे. पक्ष्यांसाठी ही देवराई आकर्षणाचे केंद्र बनली आहे. त्याच प्रमाणे कुटुंबाच्या काही गरजाही त्यातून भागू शकतात. फोटोट्रॉन बागेच्या बाहेरून देवराईतून विविध वेली चढविण्यात आल्या आहेत. शाळकरी मुलांचाही संशोधनात सहभाग ः जि.प.शाळा, शेजबाभूळगाव व इनोव्हेटिव्ह स्कूल, अंकोली या शाळातील मुलांनीही फोटोट्रॉन बागेच्या संशोधन विकासामध्ये सहभाग घेतला. सध्या असणाऱ्या बागेतील त्रुटी शोधण्याचे आव्हान त्यांच्यापुढे ठेवण्यात आले होते. या शालेय विद्यार्थ्यांनीही अरुण देशपांडे व सुमंगला देशपांडे यांच्या मार्गदर्शनाखाली हे प्रारूप अधिक अचूक करण्यासाठी काम केले. शेजबाभूळगाव शाळेतील शिक्षक पैगंबर म. तांबोळी यांनीही संशोधन विकासामध्ये पुढाकार घेतला.
सध्याच्या कोरोनाच्या पार्श्वभूमीवर संपूर्णपणे स्वतंत्र, नैसर्गिक आणि तरिही पंचतारांकित जीवन सगळ्यांना निश्चितच आवडेल. महात्मा गांधींच्या स्वप्नातील खेड्याला अशा स्वयंपूर्ण शिवार वसाहती नक्कीच अधिक स्वावलंबी करतील. शाळकरी वयातच मुलांवर समस्या शोधणे, व त्यातून मार्ग काढण्याचे संस्कार झाल्यास संशोधन वृत्ती रुजत जाते. मुलांचे कुतूहल आणि जिज्ञासा वाढत जाते. - अरुण देशपांडे
उभारणी खर्च ः
अरुण देशपांडे, ९८२२१७४०३८ (विज्ञानग्राम, अंकोली, ता. मोहोळ, जि. सोलापूर) पैगंबर म. तांबोळी, ९५१८९८८२२१ ( जि. प. शाळा, शेजबाभूळगाव )
Read the Latest Agriculture News in Marathi & Watch Agriculture videos on Agrowon. Get the Latest Farming Updates on Market Intelligence, Market updates, Bazar Bhav, Animal Care, Weather Updates and Farmer Success Stories in Marathi.
ताज्या कृषी घडामोडींसाठी फेसबुक, ट्विटर, इन्स्टाग्राम , टेलिग्रामवर आणि व्हॉट्सॲप आम्हाला फॉलो करा. तसेच, ॲग्रोवनच्या यूट्यूब चॅनेलला आजच सबस्क्राइब करा.